دەوڵەتی تورکیا و چاوچنۆکییەکانی

کۆماری تورکیا، دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە ساڵی (١٩٢٣) دامەزرا، وردە وردە گەشەی کردوو و ئێستا یەکێکە لە وڵاتە زلهێز و بە کاریگەرەکانی  ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. تورکیا  پێگەیەکی جوگرافیی ناوازەی هەیە و پردی پەڕینەوەی نێوان هەردوو کیشوەری ئاسیا و ئەوروپایە، لە رووی سیاسی و سەربازیی و ئابوورییەوە خاوەن هێزێکی زەبەلاحە، بەڵام دەست درێژیکەرێکی ناوچەییە و ئەمەش وایکردووە بێباکانە مامەڵە لەبەرامبەر کۆدەنگیە نێودەوڵەتیەکان  بکات و رەفتارە سیاسییەکانیشی بەرامبەر بە گەلی کورد داگیرکارانە و دژ بە مرۆڤایەتیی بێت، تا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی مشتومڕی جیهانی و نائارامی ناوخۆیی لە ناو تورکیادا لێکەوتۆتەوە. ئەم وتارە بەدواداچوون بۆ ئەم سێ لایەنەی دەوڵەتی تورکیا دەکات: هێزی ناوخۆیی، دژ و پێچەوانەی یاسا نێودەوڵەتییەکان و هەڵوێستی ستەمکارانەی بەرامبەر گەلی کورد.

هێزی سیاسی و سەربازیی و ئابوریی تورکیا

لە ڕووی سیاسییەوە تورکیا لە ساڵی (٢٠١٨) ەوە، لەسەر بنەمای سیستەمێکی سەرۆکایەتیی مەرکەزیی پەرەی سەندووە و ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆکایەتی دەکات. ئەردۆغان و پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە)  دەستەڵاتی دامودەزگاکانی دەوڵەتیان خستۆتە ناو لەپی دەستی خۆیانەوە بە دەسەڵاتی دادوەریی و میدیا نیشتمانییەکانیشەوە. هەر ئەم چڵێسییە بەرچاوی ئەردۆغانی سوور کردووە و بۆتە هۆی بەرزکردنەوەی ئاستی چەوساندنەوە و سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی و ڕۆژنامەنووسان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەیی مەدەنی. سەرەڕای ئەوەی رووبەرووی ڕەخنەیەکی بێشومار بۆتەوە، کەچی ستراتیژە سیاسییەکەی سەرکەوتوو بووە لە کۆکردنەوەی پشتیوانانی تورکە رەگەز پەرستەکان و خەڵکانی کۆنسێرڤەتیڤ.

لە ڕووی سەربازییەوە تورکیا یەکێکە لە زلهێزەکانی ناوچەکە. دووەم گەورەترین هێزی سەربازی ناتۆیە دوای ئەمریکا. سوپای تورکیا کەرەستەی پێشکەوتوو و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی مۆدێرن و پیشەسازی بەرگری بەهێزی هەیە،  توانای بەرهەمهێنانی چەکی مۆدێرنی وەک فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی هەیە. ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە دەرەوەی سنوورەکانی خۆی درێژدەبێتەوە بۆ ناو دەوڵەتانی وەک سوریا، عێراق، لیبیا و تەنانەت پاڵپشتی ئازەربایجان لە ململانێی قەرەباغدا دەکات. دەستوەردانی سەربازی تورکیا و پەرەسەندنی خێرای شەڕی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان هۆکاری سەرەکین بۆ ئەوەی وەک ئەکتەرێکی  سەربازیی پتەوی جیهانی رۆڵ ببینێت.

لەسەر ئاستی ئابوورییش بە پێی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی بێت لە ڕیزبەندی (٢٠) دەوڵەتی دەوڵەمەندی جیهاندایە. بایەخ دەدات بە ئابووریی هەمەچەشن، وەک کەرتەکانی وەبەرهەمهێنانی بیناسازی، گەشتیاری و کشتوکاڵی. ئێستا پرۆسەی هەناردەی تورکیا بریتییە لە ئۆتۆمبێل، ئامێری تەکنەلۆجی، قوماش، بەرهەمی کەرەستە سەربازییەکان. بەڵام وێرای ئەمانەش  هەر لە ئاستەنگی ئابووریدا دەژی، لەوانەش هەڵاوسانی ئابوری و دابەزینی بەهای دراوەکەی و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری. راستە دووچاری قەیرانی ئابوری بۆتەوە، بەڵام کێشە ئابورییەکانی نەبۆتە هۆی سستکردنی تەماحە سیاسییەکانی ئەردۆگان و پارتە سیاسییەکەی، بگرە  پڕۆژەی ژێرخانی ئابوری و ئامانجەکانی لە بواری بەرهەمهێنانی وزەدا دەپارێزێت و بەردەوامە لە پرۆسەی گەڕان بەدوای سەرچاوەی غاز لە ناو دەریای ناوەڕاستدا.

سەرپێچیکردنی نێودەوڵەتی و دەستوەردانی ناوچەیی

لەم ساڵانەی دواییدا سیاسەتی دەرەوەی تورکیا تادێت لە بەرامبەر کۆدەنگیی دەوڵەتانی ڕۆژئاوادا پێچەوانە دەبێتەوە. دژایەتی ڕاستەوخۆی بڕیارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێنماییەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەکات. ئەنقەرە ئێستا خۆی بەتەنها بڕیاری سەربەخۆ دەردەکات و جێبەجێیان دەکات، زۆرجار کردەوەی سەربازی تاکلایەنە و دەستێوەردانی ناوچەیی دەکات کە دەبنە پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسا نێودەوڵەتییەکان. واتا هەموو جۆرە لاسارییەکی سیاسیی و سەربازی بە مافی خۆی دەزانێت.

بە نمونە هیرشە سەربازییەکانی بۆسەر  باکووری سوریا (رۆژئاڤای کوردستان) و عێراق (هەرێمی کوردستان)، کە هێرشی ئاسمانی و ئۆپەراسیۆنی زەمینیە بۆ سەر گەلی کوردستان، بە بیانوی بوونی پەکەکە و یەپەگە تا ئەم دواییانەش ئەنجام داوە. زۆرجار ئەم ئۆپەراسیۆنانە بەبێ ڕەزامەندی ئەو دەوڵەتانە بووە کە ئەندامی ناتۆن یان بەبێ مۆڵەتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان ئەنجام دراون. جگە لەمانەش تورکیا لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا خەریکی سیاسەتی شەڕانگێزی دەریایی بووە لەگەڵ یۆنان و قوبرس، لەسەر مافەکانی بەدەستهێنانی سەرچاوەی وزە پێکدادانی ئەنجامداوە و بەهیچ جۆرێکیش گوێی نەداوەتە بانگەوازەکانی یەکێتی ئەوروپا و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کە ئامانجی سەرەکیان کەمکردنەوەی گرژی و ئاڵۆزییە ناوچەییەکانە.

کڕینی سیستەمی بەرگری مووشەکی (ئێس-٤٠٠) ی ڕووسی لەلایەن تورکیاوە، سەرەڕای ئەوەی کە ئەندامی ناتۆیە، نموونەی بەکەم تەماشکردنی بەرەی هاوپەیمانی و یاسا نێودەوڵەتییەکانە. ئەگەرچی ئەم هەنگاوانەی بۆتە هۆکاری ئەوەی ئەمریکا سزای  ڕاگرتنی بەرنامەی فڕۆکەی جەنگی (ئێف ٣٥) ی بەسەردا بسەپێنێت، کەچی  ئەنقەرە هەر بە سەرپێچیکار دەمێنێتەوە و درێژە بەکردەوە سەربازییەکانی  بەمەبەستی هەژموونی نەتەوەیی و کاریگەرییەکانی لەسەر وڵاتانی ناوچەکە دەدات.

ستەمکاریی لە بەرامبەر گەلی کورد

 ژمارەی دانیشتوانی کورد لەسەر ئەو بەشەی کە وەک خاکی کوردستان لکێندراوە بە تورکیاوە بە زیاتر لە (٢٠) ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت، دەیان ساڵە تووشی وەدەرنانی سیاسی و سەرکوتکردنی کولتووری و توندوتیژی سەربازی بونەتەوە. دەوڵەت تا ئەم چرکە ساتەش  ناسنامەی فەرمی کورد بە تاوان و گوناهە دەزانێت. دەرگای پارتە سیاسییە کوردییەکان دادەخات و سیاسییە کوردەکانیش راپێچی زیندان دەکات هەر وەک چۆن بەرپرسانی هەڵبژێردراوی هەدەپە (پارتی دیموکراتی گەلان) کە لایەنگرانی کوردن زیندانی کردووە. ماوەیەکە ئەردۆغان دەیەوێت هێزێکی وەک پەکەکە چەک دابنێن لە ژێر بانگەوازی ئاشتی و پێکەوە ژیان. هۆکارەکەی ئەوەیە کە کورد لە هەر فۆرمێکی سیاسی و سەربازیدا بێت وەک تیرۆرست تێیان دەروانێت، بۆیە هیچ نامۆ نیە چەکدانانی پەکەکە بە بیانوی ئاشتەواییەوە وەک پرۆسەی چەک داماڵینی تیرۆرستان بنرخێنێت، ئەگینا بۆچی ئەگەر گەریلاکان چەک دابنێن بە هاوڵاتی تورکیی ئاشتیخواز دادەنرێن و چەکیش دانەنێت کوردانی تیرۆرستن؟!  بەداخەوە خوێندنەوەی بەرێز سەرۆکی پەکەکە بۆ عەقلی سیاسی تورکیا لەم سۆنگەیەوە کورتی هێناوە.

ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی  دەوڵەتی تورکیا بۆسەر ناوچە کوردستانییەکانی لکێندراو بە دەوڵەتانی سوریا و عێراقەوە بە شێوەیەکی بەرفراوان جۆرێکە لە داگیرکاری. بۆ نموونە هێزەکانی تورکیا و میلیشیا هاوپەیمانەکانیان هەوڵ دەدەن  دەست بەسەر ئەو ناوچانەدا بگرن کە  ئەنجومەنە خۆسەرەکان بە سەرۆکایەتی کورد لە رۆژ ئاڤا بەڕێوەی دەبەن. سەرباری ئەمانەش ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ پێشێلکارییەکانی دەوڵەتی تورکیا هەر لە ئاوارەبوونی زۆرەملێ تا تاڵانکردن و بە ئامانج گرتنی سڕینەوەی رەگەزی کورد زۆر بە باشی دەبینن، بەڵام رۆڵیان تەنها وەک بینەری فیلمێکی تراژیدییە و کش و ماتن.

سەرەڕای ناڕەزایەتییەکانی  هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێم، تورکیا دەیان بنکەی سەربازی خۆی لە دەرەوەی سنورەکانی خۆی جێگیر کردووە، ئەمەش پێشێلکردنی ئاشکرای سەروەری دەوڵەتە دروسێکانێتی. ئەنقەرە وەک بەشێک لە شەڕی تیرۆر پاساو بۆ کردەوە سەربازییەکانی خۆی دەهێنێتەوە، بەڵام  کورد ئەو راستییە باش دەزانێت ئەمە هەڵمەتێکی سیستماتیکییە بۆ رەتکردنەوەی چارەنووسی نەتەوەیی و سڕینەوەی بوونییان وەک کورد.

دەوڵەتی تورکیا ئەمڕۆ دەسەڵاتێکی ئاڵۆز و دژبەیەکی هەیە، راستە لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە بەهێزە و توانا ئابوورییەکەی سەرەڕای پاشەکشەکانی ئەم دواییەی هێشتا بەهێز و بەرچاوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پەرەسەندنی پاوانخوازی و بێبایەخکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکان و سیاسەتی ستەمکارانەی بەرامبەر گەلی کورد ناوبانگی جیهانی لەکەدار کردووە.

PM:04:24:30/07/2025

ئه‌م بابه‌ته 3124 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌

هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی