درۆی فیدراڵیزم لە عێراقدا
دانا بەهادین
ئەگەرچی بەرگریکارێکی سەرسەختی پێکهێنانی دەوڵەتی کوردستانم و پشتیوانی لە بانگەشەی سەربەخۆیی ئەکەم، بەڵام لەم وتارەدا تەنها لەسەر پرسی فیدڕاڵیەت قسە ئەکەم و لەو گۆشەیەوە رەخنەی عێراق ئەگرم. زۆر کەس پێشبینی دەکرد سیستمی فیدراڵی لە عێراقدا هاوسەنگی لە نێوان بەغدا و هەرێمی کوردستان رابگرێت و ببێتە مایەی پاراستنی مافی یاسایی و دەستوریی هەردوولا. بەڵام واقیعی فیدرالیزمی عێراق زۆر لەم پێشبینییە کەمتر دەرچوو. بە پێچەوانەی مۆدێلە فیدراڵییە سەرکەوتووەکانی وەک ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی یان وڵاتانی وەک ئەڵمانیا، سویسرا، یان ئەمریکا، سیستەمی عێراق بە ناکارامەیی و ناوەندگەرایی و جیاکاریی راستەوخۆ بەرامبەر هەرێمی کوردستان کاردەکات.
کەموکوڕتییەکی بنەڕەتی لە سیستەمی فیدراڵی عێراقدا هەیە، بەتایبەت لە دووفاقی حکومەتی ناوەندیدا لەبەرامبەر ڕێزگرتن لە پێکهاتەی دەستوریی هەرێمی کوردستان. هەرچەندە لە مادەی (117)ی دەستووری عێراق، هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی فیدراڵی ناسێنراوە بەشێوەیەک کە پەرلەمان و هێزی ئەمنی و دەسەڵاتی خۆی بەسەر کاروباری ناوخۆدا هەبێت، بەڵام بەغدا بەردەوامە لە دەستوەردان لە حوکمڕانیەکەیدا و لە دروستکردنی کێشەی دارایی، لەوانە بڕینی موچە کە وەک چەکێکی سیاسی بۆ فشارخستنە سەر هاوڵاتیانی هەرێم بەکاری دەهێنێت. ئەمەش پێشێلکردنی مادەی (١٢١)ە، کە مافی بەڕێوەبردنی دارایی و ئیدارەی ناوخۆ بۆ هەرێم دەستەبەر دەکات.
گەر بڕوانینە مۆدێلی فیدراڵی ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی، ئەوە نیشان دەدات کە چۆن دابەشکردنی دەسەڵاتی ڕاستەقینە و ڕێزگرتنی یەکتر لە نێوان یەکە فیدراڵییەکاندا دەتوانێت ببێتە هۆی بوژاندنەوەی ژێرخانی ئابوری و گەشەسەندن. هەر هاوڵاتیەکی ئیماراتی چاودێری بەرچاوی ئەرک و مافە دەستورییەکانی خۆی دەکات و هاوکات هەر هەرێمێکیش قەوارەکەی لە رووی یاسا و دەستورەوە پارێزراوە، لەگەڵ ئەوەشدا بە هاوئاهەنگی لە چوارچێوەی پێکهاتەیەکی فیدراڵی یەکگرتوودا هاوکاری یەکتر دەکەن، متمانە لە نێوانیاندایە و گەشەی پێ دەدەن. ئەمە تەواو پێچەوانەی مۆدێلی فیدڕالیزمە لە عێراقدا کە سەرچاوە داراییەکان یان دەسەڵاتی سەربازی لە دەستی خۆی چڕ ئەکاتەوە بۆ ئەوەی زاڵ بێت بەسەر قەوارەی هەرێمدا.
دەوڵەتە فیدراڵییە پێشکەوتووەکانی وەک ئەڵمانیا و ئەمریکا نمونەی بەرچاو دەخەنە ڕوو کە چۆن سیستەمی فیدراڵیزم دەتوانێت فرەچەشنی و هاوسەنگی ئابووری و بەهێزکردنی هەرێمایەتی مسۆگەر بکات. لەم سیستەمانەدا دەوڵەتان یان هەرێمەکان نوێنەرایەتییەکی دادپەروەرانەیان لە بڕیاردانی نیشتمانیدا هەیە و مافەکانیان بە شێوەیەکی دەستووری لەلایەن دەسەڵاتە دادوەرییە ناوەندییەکانەوە پارێزراوە. نوێنەرانی هەرێمەکان لەسەر ناکۆکی سیاسی سزا نادرێن و ڕێکخستنە داراییەکان بەشێوەیەکی شەفاف و دامەزراوەیی کاری خۆیان دەکەن، وەک دەوڵەتی عێراقی هەرچی وزەی سیاسی خۆیان هەیە لە پیلان و گەمارۆدانی دارایی لەبەرامبەر هاوڵاتیانی هەرێمدا، بەرپا ناکەن.
سیستەمی فیدراڵی لەعێراقدا بەهۆی ناوەندگەرایی سیاسی و لاوازی سەربەخۆیی دەستەڵاتی دادوەریی و نەبوونی دابەشکردنی دەسەڵاتی ڕاستەقینە و بوونی عەقڵیەتی مەزهەبییەوە شکستی گەورەی هێناوە. زۆرجار حکومەتی ناوەندی بەبێ ڕاوێژکردن بڕیار بەسەر هەرێمی کوردستاندا بەشێوەیەکی نادادپەروەرانە دەسەپێنێت، ئەمەش خودی جەوهەر و فەلسەفەی فیدراڵیزم هەڵدەوەشێنێتەوە.
راستە بە هۆی حیزبی حاکمەوە گەندەڵی بە شێوەیەکی سەخت بەرۆکی هەرێمی کوردستانی گرتووە، بەڵام لەلای خۆیەوە هەرێمێکی زۆر ئارامتری لە شارەکانی تری عێراق بنیات ناوە، ئەمەش بەبێ قوربانیی نەبووە. کەچی عێراقیش نەک وەک هاوبەشێک بەڵکو وەک ژێردەستەیەک مامەڵەی لەگەڵ دەکات و خەڵکەکەی دەچەوسێنێتەوە، لە کاتێکدا هەوڵی زۆر دراوە بۆ جەختکردنەوە لەسەر مافە دەستوورییەکان، بەڵام بە تۆمەتی جیابوونەوە هەڕەشەی کردەی سەربازی و برسیکردنی خەڵک لە بری دادپەروەری ئاراستە دەکرێتەوە.
ئەگەر عێراق ئامانجی ئەوە بێت ببێتە دەوڵەتێکی فیدراڵی سەقامگیر و دیموکراسی کە ئەستەمە بەم عەقڵی پیلانگێرییەوە بتوانێت، ئەوا پێویستە لە ماددە دەستوورییە ڕەمزیەکان تێپەڕێت و پابەند بێت بە پرەنسیپە فیدراڵییە ڕاستەقینەکانەوە. ئەمەش بە واتای ڕێزگرتن لە سەربەخۆیی یاسایی هەرێمی کوردستان و دەستەبەرکردنی دابەشکردنی بودجەی یەکگرتوو و دادپەروەرانە و ڕێگەدان بە کۆنتڕۆڵکردنی سامانە سروشتییەکانی هەرێم و داننان بە مافی هاووڵاتیانی کورد و کەمە نەتەوەییەکانی تر بەبێ جیاوازی.
جێی خۆیەتی لە پەراوێزی ئەم باسەدا بڵێم بەرەی ئۆپۆزسیۆنی کوردیش لە لوتکەی نەفامیی سیاسییدایە و تەنها دوای ئەوە کەوتوە یەکەم بێت لەوەی هەواڵی موچە بڵاوبکاتەوە و خۆی لای خەڵک شیرین بکات بەبێ ئەوەی لە پێگەی نیشتمانیی و نەتەوەیی خۆی تێبگات. رێی تێئەچێ کە جار و باریش سەفقەیەکی بازرگانیی لە پشتی ئەو رۆڵەوە هەبێت ئەوان لەسەر شانۆی سیاسیی و لەسەر قوتی خەڵک، بە ناشیرینی ئەیبینن.
بەهەرحاڵ، دەتوانین بڵێین فیدراڵیزمی عێراق بە ناو فیدراڵییە بەڵام لە پراکتیکدا مەرکەزی و پاوەنخوازە. کەموکوڕییەکانی سیستەمەکە بەهۆی خودی چەمکی فیدراڵیزمەوە نییە، بەڵکو بەهۆی ئامادەنەبوونی دەوڵەتی عێراقەوەیە لە جێبەجێکردنیدا و بە نیەتێکی باش بۆ پێکەوە ژیانی ئاشتیانە. بەبێ چاکسازیی ڕاستەقینە لە پرەنسیپەکانی فیدڕاڵیزمدا، سەختیی ژیانی هاوڵاتیانی کوردستان لەمڕۆدا هیچی کەمتر نابێت لەو سەختیانەی بە هۆی سیستەمەکانی رابردووی عێراقەوە چەشتویانە
PM:02:15:24/07/2025
ئه‌م بابه‌ته 2880
جار خوێنراوه‌ته‌وه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی