سودەکانی خێڵ، گفتوگۆی وتارێکی برای بەڕێزم، شاهۆ سەعید

١-
یەکێتی و پارتی، وەک دوو هێزی دەسەڵاتداری ئایدۆلۆژیی و دوو خێزانی ئۆلیگاریشی حوکمڕان، لەڕوی فیکریەوە خۆیان دەرچووی قوتابخانەو نەریتگەرای خێڵن و خۆیان بەوەچەی ئەو ڕەحمدانە دەزانن، بۆیە باش لە پێکهاتەو دیدو فەلسەفەی خێڵ و هۆزو فیوداڵ و سەرۆک عەشیرەتەکان تێدەگەن، خێڵی دەسەڵاتدارو پڕچەککراوی کوردیی بەدرێژایی سیوپێنج ساڵی رابردووی دوای ڕاپەڕین، هەمیشە لەژێر هەژموون و ستراتیژو ڕێنماییەکانی ئەو دووهێزە کوردیەدا گەشەیان کردوەو لەسەرپێ وەستاون و پۆست و ئیمتیازات و جوگرافیای سەربازی و دەسەڵاتی لۆکاڵیان بۆ فەراهەمکراوە و بەشداری خۆشی و ناخۆشیەکانی دەسەڵاتیان کردوە بەشەڕی ناوخۆشەوە، بۆیە هەرگیز خێڵە گەورەو دەسەڵاتدارەکان ناتوانن لەدەرەوەی ئەو بەیعەتە بژین و یاخی بن لە پارتی و یەکێتی و دژی بەرژەوەندیەکانیان بوەستنەوە.

٢-
لەڕوی کۆمەڵناسیەوە دەبێ لە خێڵ و عەشیرەتی کوردیی تێبگەیت بیرکردنەوەو ڕەچەڵەک و خواستەکانیان چیەو چۆنە، ئەوجا دەتوانی مامەڵەی دروستیان لەگەڵ بکەیت،لەم ڕەهەندانەوە دیسان دەسەڵاتی کوردیی، یەکێتی و پارتی تەواو شارەزای ئەوەن خێڵی کوردی و بەرەبابەکانیان چیان دەوێت و چۆن ڕامیان بکەن، سەرۆک خێڵ ئازادی ناوێ، ماف و چێژو حەقی ئەتعابی دەوێ، وجودو جوگرافیای ماڵباتی دەوێ، سەروەری و کۆنفیدراسیۆنی خێڵ و دەسەڵاتی کوڕەکانی خۆی دەوێت، دەی هەموو ئەوانەی بەزیادەوە بۆ مسۆگەرکراوەو هیچ هێزێکی نوێ دروست نەبوە لەوە زیاتر بۆ خێڵی کوردی دەستەربکات، بۆیە لەناو ئیئتیلافی دەسەڵاتدا هەم ماونەتەوەو هەم نەشونمایان کردوە.

٣-
گەر خێڵت خستە ناو یاساو چوارچێوەی دەزگاکانەوە، ئەوە خێڵ نیە بەڵکو کۆمپانیاو خێزانی دەسەڵاتداری شارەو بەهاکانی خێڵی لەدەستداوە، دەبێ بزانین دەسەڵاتی کوردی بەجارێک خێڵەکانی تێکەڵ بەشارەکان کرد بۆئەوەی هەم مۆدێلیزاسیۆن و فۆڕمی مەدەنیەتی ناو شارەکان تێک بدەن هەم کۆنتڕۆڵی ناڕەزایەتیەکانیش بکەن، بەو هەنگاوە خێڵیان کرد بەهاوبەش لەبەڕێوەبردنی شارەکان و پشکدارو پڕچەکیان کردن لەناو حیزب و دامەزراوە مەدەنیەکانی وەک حکومەت و پەڕلەمان و دادگاو زانکۆو مزگەوت و تەکیەو خانەقاو سەندیکاو ڕێکخراوە مەدەنیەکان، ئەو میکسە بەجۆرێکە بەئاستەم ناتوانی ئەکادیمیستێکی شاریی لە ئەکادیمستێکی خێڵمەشرەب جیابکەیتەوە، بەشە سەرەکیەکەی دامودەزگاکانی شارو پارێزگارو قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەو زانکۆکان، نوخبەی عەشایەر خاوەندارێتی دەکات نەک نوخبەو ئیلیتی نازدارانی شار، بۆیە بەتەواوی یەکێتی و پارتی هەم کەللەسەرەکەو هەم جەستەکەیان تێکەڵ کردوەو یاسایەکیش نییە بۆ جیاکردنەوەی، ئەوەش شوێنپێهەڵگرتنی سیاسەت و دیدگای شێخەکانی کەنداوە، بەتایبەتی پڕاکتیزەکردن و بەمۆدێلکردنی وێنەیەکە لە حوکمڕانی ئیمارات و قەتەرو عەرەبستانی سعودیی.

٤-
بەشێکی تری سەرۆک خێڵەکان نەک هەموویان بەدرێژایی مێژوو لەگەڵ دەسەڵاتدا بوون ئێستاش لەگەڵ بیرکردنەوەی پارتی و یەکێتیدا هاوڕاو هاوتەریبن، بەڵام ڕەنگە وا دەری بخەن لەناو سیستم و دەوڵەتداریدا نین بەڵام هەن، نابێ بەزۆریش بیانخەیتە دیواری دەوڵەت و یاساکانەوە، ئەم بەشەی خێڵ عاقڵانە ئاشنابوون، بەپرەنسیپە شۆڕشگێڕیەکان و قوربانیان داوەو خاوەنی سەروەریی گەورەو خەباتی درێژخایەن بوون و ئێستاش هەوێنی پێکەوەبوون و پاراستنی کەلتورو زمان و نەریتەکانی کوردەوارین و هەرگیز دژی ناسیۆنالیزمی کوردی و ستراتیژی هەرێمەکەیان ناوەستنەوە و خاوەن شوناس و ئینتیمان.

٥-
کاتی خۆی لەساڵی ١٨٩٢ بەدواوە، سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم لە ئەستەمبوڵ بۆیەکەمجار برەوی بەدیاردەی پێگەیاندی هۆشیاری منداڵانی سەرۆک خێڵ و هۆزو ویلایەتە دوورەدەستەکانی ناو قەڵەمڕەوی خەلافەتدا، بۆ گرێدانی سیاسەت و کەلتورو زمانی هاوبەشی مناڵان و توانەوەیان لەناو بیرکردنەوەی دەوڵەت و خودی سوڵتانەوە، عوسمانیەکان گەنجان و منداڵانی هۆزو عەشیرەتەکانی ناو قەڵەمڕەویی خەلافەتیان بەوجۆرە خوێندنە ئیجبارییە پەروەردەکرد، دەستکاری مێشکیان کردن بەرەو پەروەردەیەکی شاریانەو ملکەچی یاساو بەهاکانی دەوڵەتی عوسمانی بوون، مەکتەبێکیان دروستکرد بەناوی مەکتەب عەشیرەتی، کە قوتابخانەی خێڵەکی بوو وەک زانکۆی دەوڵەت بۆ خواپێداوان و کوڕانی دەرەبەگ و سەرهۆزەکان، تا بزانن نۆرم و بەهاکانی شارچیەو خەلیفەو سوڵتان چیدەوێت و دەوڵەت چی داوا دەکات لەو خێڵانە، بەم شێوەیە فێربوون بە زمانی ناوچە تورکیەکان قسە بکەن بەڵام بەعەقڵی خێڵ، دواتر لەکاتی گەڕانەوەیان بۆ زێدی خۆیان دڵسۆزانە خزمەتیان بە خەلیفە دەکرد، قوتابخانەکە، سەرەتا پەروەردەی بۆ منداڵانی هۆزە دەوارنشین و نۆمادە دەسەڵاتدارەکان و عەرەبەکان و کوردەکان دابین دەکرد، دواتر لەسەر داوای سەرۆک و سەرکردەی تری هۆزەکان تەواوی ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵی گرتەوە، لەوەتەی هەرێمی کوردستانیش دروست بووە بەرمەبنای یەکەم هەڵبژاردن لە ١٩-٥-١٩٩٢ بەردەوام دیدگاو زیهنیەتی مەکتەب عەشیرەتی جۆراوجۆر کوردستان بەڕێوەدەبات و یەکەم خولی پەڕلەمانیش بینیمان چەن خانەدان و سەرۆک خێڵ و هۆز، کرانە یاسادانەرو ئەندامی پەڕلەمان.

٦-
بۆیە شۆڕشی کوردیی تێکەڵەی مۆدێلی خێڵگەرایی شارو گوندبوو، ئەو خێڵانەی هەرزوو ئاشنای شاربوون تونیان کۆنتڕۆڵی بەشێک لە جومگەکانی ناو شۆڕش و دەسەڵات و حوکمڕانیش بکەن، ئەوانەی دەرەوەی شارەکان یان بوون بەپاشکۆی خێڵە شاریەکان یان نەریت و پەچەو چوارچێوەکانی خۆیان پاراست و بێوەی دانیشتن، بەعسیش وەک تلیاک بەشێک لە خێڵە کوردییەکانی بەکاردەهێنا بۆ خۆپارێزیی، دەیزانی خێڵ چوارچێوە ناناسێ، دژە دەوڵەتە، دژە ئینتیمایە، لێ دەبێ دەسەڵات و پاوان و مەرعاو گروپی لۆکاڵیانەی بۆ دەستەبەربکەیت ئینجا دێتە ژێرباری یاساکان، بۆیە هەرگیز یەکێتی و پارتی لە جوڵانەوەو ڕاپەڕینی خێڵەکان ناترسن و بەرگریان بەهێزە لەم بارەیەوە، ئەگەر ئێمەش بزوتنەوە مەدەنیەکان و ڕوانگەیەکی ڕاقی و حوکمڕانیەکی دروستی شارییمان دەوێ، ناکرێ سەرۆک خێڵەکان هان بدەین دژی حکومەت و کانتۆن و ئیدارەی سەربەخۆیان هەبێ و پاشای مەملەکەتی خۆیان بن و لەشاریشدا هەمەکارەو وەزیربن، کە باسی تیۆرەی دادگاو دادپەروەریی و حوکمەکانی دامودەزگای مەدەنی دەکەین دەبێ ڕێکخستنەوەو فۆڕمەڵەی دۆخی خێڵ بکرێتەوە، ئەوەی ڕووئەدات و ڕوویدا لێرەو لەوێ، کێشەی حکومەت و دادگابوو، داواکاری هاوڵاتیان نەبوو بۆ ماف و خواستەکان و تەنانەت هەستی شۆڕشگێڕییش نەبوو، بەڵکو کەفوکوڵ و داواکاری ڕۆحی خێڵ بوو، بۆ ئیمتیازات و پاوانخوازی موڵک و دەستبەسەراگرتنی زیاتر نەک شۆڕش و یاخی بوون.

PM:01:42:15/07/2025

ئه‌م بابه‌ته 396 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌

هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی