یۆرانیۆم، هێزو مەترسیی گەورە
ئاسۆ عەبدوللـەتیف
یۆرانیۆم، دۆزراوەیەکی نوێیە، کانزایەکی دەگمەن و قورس و بەنرخە، بە کێکی زەرد ناو دەبرێ، سەرەتا لەسەدەکانی ناوەڕاست تەنها وەک کەرەستەی ڕەنگکردن بەکارهات بۆ دەفرو شوشەوات و پێستە، ئێستا لەسەدەی بیست و یەک هەم هێزەو هەم مەترسیی، هەم هەڕەشەیەو هەم شوناس، بۆهەندێک دەوڵەت سەرئێشەیەو بۆ هەندێک سەروەریی، هەم سەرچاوەی وزەو داهێنانەو هەم سەرچاوەی تۆقاندن و قەیران.
یۆرانیۆمی سروشتی دووجۆری هەیە، یەکەمیان؛ ڕێژەی لەسەدا (٩٩)ی یۆرانیۆمی جیهان بە ٢٣٨ ناودەبرێ، ئەم جۆرە ناتوانرێت دابەش بکرێت و شیبکرێتەوەو ئاسانە مامەڵەکردن پێوەی. دوەمیان؛ جۆری ئایزۆتۆپی دەگمەن و بەنرخە، یۆرانیۆمێکە لەجۆری ٢٣٥ لەسەدا (٠.٧) ی یۆرانیۆمی سروشتی پێکدەهێنێ، توانای بەرهەمهێنانی وزەی هەیە لەڕێگەی دابەشبوونی بۆ تیشکە مەترسیدارەکان و گەیشتن بە پلەی بۆمبی ناوکی و ئەتۆم، ئەم وزەیە لە تاقیگەو ڕیاکتۆرە ئەتۆمییەکان بۆ بەرهەمهێنانی کارەباو کڵاوەی ناوکی بەکاردەهێنرێت، لە بۆمبی ئەتۆمیدا ئەم جۆرەیان بە خێرایی و بێ کۆنترۆڵ ڕوودەدات و لە ئەنجامدا تەقینەوەیەکی گەورەی لێدەکەوێتەوە، بەڵام بەپیتاندن و بەکارهێنانی سەنتەرفیوچی گازی ئەنجام دەدرێت.
کیمیاگەری ئەڵمانی مارتن کلاپروس، بۆیەکەم جار لەساڵی ١٧٨٩ گەیشە ئەو بڕوایەی ئەم کانزا زەردباوە مەترسیدارو گرانبەهاو دۆزراوەیەکی نوێیەو هەڵوەستەی جددی لەسەرکرد، ئەم زانایە لە گەرمەی کارکردنی لەگوندو تاقیگا خۆڵینەکەی لەبەرلین، پێی وابوو توخمە زەردەکە ئۆکسیدی سروشتییە، مادەیەکی نامۆیە، بەخەڵوز تێکیداو گەرمی کرد،تۆزێکی ڕەشی لێ بەرهەم هات و بەو جۆرە گەیشتە دەرەنجامێکی بڕواپێکەر کە ئەم توخمە هەم بەنرخەو هەم مەترسییە بۆ مرۆڤ.
تا ساڵی ١٨٤١ تەمومژ خرایە سەر ئەو کێکە زەردباوە، لەو دەمەدا، کیمیاگەری فەرەنسی یوجین مێلکیۆر پێلیگۆت، یەکەم نمونەی بەرجەستەی کانزای یۆرانیۆمی بەدەستهێنا بە ڕێگای گەرمکردن و تێکەڵکردنی، تێتراکلۆرایدی یۆرانیۆم لەگەڵ پۆتاسیۆم، ئیدی یۆرانیۆم بوویە پرسێکی جددی تاقیگەیی و پرسیارو توێژینەوەی زانستیی، بەڵام پێکهاتەو ئەزموونکاریی و تیشکدەرەوەی وزەی یۆرانیۆم تا کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم بە شاراوەیی مایەوە.
تا ئەوکاتەی فیزیاگەری فەرەنسی هێنری بیکێرێل لە ساڵی ١٨٩٦ بەتەواوی رەنگ و پێکهاتەو تۆن و گەردیلەکانی بە دیکۆمێنت نمایشکردو بەو هەنگاوە لەگەڵ هاوکارەکەی خەڵاتی نۆبڵی فیزیای بۆ ساڵی ١٩٠٣ ی بەدەست هێنا، ئەو چیرۆکە درێژەی کێشا بۆ کۆتاییەکانی دەیەی ساڵانی ١٩٣٠، یۆرانیۆم وەرچەرخانێکی فیزیایی و کیمیایی زانستیی نوێی بەخۆیەوە نەدی، بەڵام هەردوو زانای ئەڵمانی ئۆتۆهان و فریتز ستراسمان، لەساڵی ١٩٣٨ دابەشبوونێکی مەترسیدارو تیشکهاوەری ئەتۆمییان لەناو توخمەکەدا دۆزیەوە، ئەمەش وایکرد چەند وڵاتێکی زلهێز دەستبکەن بە پیتاندن و لێکۆڵینەوە لە توخمەکانی یۆرانیۆم بۆ بەرهەمهێنانی بۆمبی ئەتۆمی وەک ڕوسیاو ئەمریکاو فەڕەنساو جەنگی جیهانی دوەمیان پێ وەگەڕخست و ملیۆنان مرۆڤیان بۆ کردە سوتەمەنیی.
گەرچی پێشترو ساڵی ١٩١٢ توێژەرێک لە زانکۆی ئۆکسفۆرد، مۆزایکێکی بچووکی شووشەیی، ڕەنگزەردی لە خانوویەکی ڕۆمانی لە ناوچەیەک بەناوی کیپ پۆسیلیپۆ لە نزیک کەنداوی ناپۆلی دۆزیەوە کە مێژووەکەی دەگەڕایەوە بۆ ساڵی ٧٩ی زاینی، بۆی دەرکەوت لە سەدەکانی ناوەڕاست زۆرێک لە کەموڵەسازەکانی ئەوروپایی، ڕوویان لە یۆرانینایت کردوە، وەک کانزایەکی تیشکدەرەو دەوڵەمەند بە دووەم ئۆکسیدی یۆرانیۆم، کە تەنها بۆ ڕەنگکردنی شووشە بەکارهاتووە.
ئێستا یۆرانیۆمی پیتێنراو، بۆ هەندێک وڵات و کیشوەر هێشتا مایەی هەژاریی و سەرچاوەی ماڵوێرانییەو بۆ هەندێک سەروەریی و هێزو جەبەروت، چۆن نەوت و کانزای خاو، بۆ میللەتی کورد هێشتا سەرچاوەی هەڕەشەو قەیرانە، یۆرانیۆمیش ئاوا بۆ هەندێک وڵات و سەرزەمین سەرچاوەی هەژاری و دواکەوتووییە، بەتایبەت وڵاتە ئەفریقیەکان و قەوقازیەکان و کوردەکان و ئێستاش ئێرانیەکان.
یۆرانیۆم، کانزایەکی قورس و سەنگینی ئاڵۆزو تیشکزەدەیە، بەئاسانی گەردو گەردیلەکانی دەگۆڕێت و شیدەبێتەوەو لەتلەت دەبێ بۆ گەرمیە وزەی تایبەت و تیشکدار، مادەیەکی خاوی ئاڵۆزی سروشتیی پڕلە پێچ و پەنایە، پاڵفتەکەی ئاسان نادۆزرێتەوە، گڵی ژێر کان و خاکی ملیۆنان ساڵی ئەم هەسارەیە، بەئەفسانەی زەوی و کۆدی مانەوەی گەردوون دادەنرێت، لەزۆر بواری دەرمانسازیی و تەکنەلۆژیای پزیشکی و کشتوکاڵی و پیشەسازیی، نەشتەرگەری تیشک و تەجمیل و وزەدا بەکاردەهێنرێت تادەگاتە کڵاوەی ئەتۆمی و بۆمبی وێرانکەر، یەکەم قۆناغی پیتاندنی یۆرانیۆم دەبێتە وزەی ئاسایی بۆ وێستگەکانی کارەباو سوتەمەنی و پرۆژەی گەورەی مەدەنی، دوەمجار بەڕێژەی بەرزتر کڵاوەی ئەتۆمی لێ بەرهەم دێ، سێهەمجار دەبێتە چەکی وێرانکەری ئەتۆمی و ناوکیی، لەبنەڕەتدا یۆرانیۆم بۆ خزمەتی مرۆڤایەتی دۆزراوەتەوە، ئێستا سیستمی سەرمایەداریی و ئۆلیگاریشی خەریکە جیهانی پێ کاول دەکات و دو وڵات کەوتوونەتە شەڕو ململانێ و مرۆڤایەتیش بەدیار مەرگی خۆیانەوە تەماشاکەرن.
AM:01:09:20/06/2025
ئه‌م بابه‌ته 480
جار خوێنراوه‌ته‌وه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی