ئیشكالیەتی بەدەوڵەتبونی باشوری كوردستان
حەبیب محەمەد
دەوڵەت بونەوەرێكی گرنگ و پڕ بایەخە بۆ ژیانی مرۆڤەكان، لەگەڵا ئەوەدا دەوڵەت شتێكی ئەبستراكتە و كەس بەشێوەیەكی واقیعی و بەرجەستەیی دەوڵەتی نەبینیوە، بەڵام كەسیش ناتوانێ ئینكاری بوونی دەوڵەت بكات، یان نكوڵیی لەو پانتاییە فراوانە بكات كە دەوڵەت لە ژیانی ئێمەدا داگیری دەكات بەشێوەیەك بە هەرەسهێنان و نەمانی دەوڵەت ئیمكانی ژیانی و زیندەگیمان زۆر مەترسیدار دەبێت.
ئێمە ناچینە ناو پێناسە جیاوازەكان كە بۆ دەوڵەت كراوە، بەڵام ئەوەی گرنگە لە شیكردنەوەی بیری دروستكردنی دەوڵەتدا ئەوەیە، كە مرۆڤ دەوڵەتێ دروستكرد بۆئەوەی ملكەچی مرۆڤێكی تر نەبێت، دەوڵەتیان كرد بە ئەو سەنتەرەی كە هەست بە پێویستی و پێگەی قورسایی بكەن، ئەو كاتە ملكەچی و گوێڕایەڵی كردنی ئەو ئیرادەیە بە لایانەوە پێویستییەكی بەردەوامی ژیانە بەبێ ئەوەی هیچ كەسێك هەستبكات كە ئەو ملكەچە یان لەژێر گوێڕایەڵی ئیرادەیەكی بەشەریدایە، كەواتە دەوڵەت فۆرمێكە بۆ دەسەڵات ، گوێڕایەڵكردنیشی جۆرێكە لە گوێڕاڵیەكی پیرۆز، بەو مانایە بوون و مانەوە و بەردەوامی خودی مرۆڤەكانی پێوە بەندە، بۆیە لێرەدا پەیوەند یەكە، واتەپەیوەندی نێوان حاكم و مەحكوم دانەمەزراوە لەسەر بنەمای هێز، كە ئەو بنەمایە دەگەڕێتەوە بۆ پێویستی بونیادنانی دەوڵەت ، كە تاكە ڕایەڵەی پەیوەندیە بۆ رێكخستن و ملكەچكردن ، گوێڕایەڵی بریتی بوو لە هێز، هێزی ناچاركردن كە لەلایەن مرۆڤێكەوە پیادە دەكرا بەسەر مرۆڤێكی ترەوە یان سەپاندنی ئیرادەی مرۆڤێك بەسەر مرۆڤەكانی ترەوە، كەواتە فۆرمی دەسەڵاتی دەوڵەت ئیرادەیەكی تاكەكەسی نیە، بەڵكو ئیرادەیەكی ئەبستراكتە، بۆیە لە كاتێكدا هاووڵاتیەك گوێڕایەڵی پۆلیسێكی هاتووچۆ دەكات، ئەوە گوێڕایەڵی دەنگی شاوری مرۆڤێكی نەكردوە، بەڵكو ئەوە گوێڕایەڵیە بۆ دەسەڵاتێك كە ئەو پۆلیسە نوێنەرایەتی دەكات، واتە گوێڕایەڵی نیە بۆ ئیرادەی ئەو كەسە كە لەوەدەچێ برادەر یان ناسیاوی خۆشی بێت، بەڵكو ئەوە رێزگرتنی دەسەڵاتی دەوڵەتە و ئەو پۆلیسەش هیچ نیە بێجگە لە یەكێك لە میكانیزمەكانی دەوڵەت، بەڵام میكانیزمێكی ئەكتیڤ. بەهەمان شێوە كاتێك كەسیك پارەكەی دەخاتە بانكێكەوە ئەوە پێدانی متمانە نیە بەو خەزنەدارەی كە پارەكەت لێوەردەگرێ بەڵكو دانانی پارەیەكە لەلای قەوارەیەكی گەورە كە دەوڵەتە، كە بەنەمانی پارەكە ئەو قەوارەیە تۆمەتبار دەكەیت بە دزی، یان كاتێك حكومەتێك یان وەزارەتێك تۆمەتبار دەكەیت بە گەندەڵا، ئەوە تۆمەتباركردنێكە رووبەڕووی كەسێك نابێتەوە لەبەرئەوەی بێتوانایە، بەڵكو ئەوە بەكارهێنانی دەسەڵاتە بۆ بەرژەوەندی شەخسی و بەلاڕێدابردنی دەسەڵاتە بۆ غەیری ئەو مەبەستەی كە بۆی دورستبوە، لەو كاتەدا ئەو رەفتارە رەهەندێكی تاوانكاری وەردەگرێ لەبەرئەوەی ئەو كەسە لەو پێگەیەدا بە سیفەی شەخسی پیادەی دەسەڵاتی فەردی ناكات بەڵكو پیادەی دەسەڵاتی هێزێكی زەبەلاح دەكات كە دەوڵەتە.
بەبێ ئەم تێڕوانینە بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت، هەر تێڕوانینێكی تر بۆ دەوڵەت لە هەموو روویەكەوە هەرەس دەهێنێ، چونكە گوێڕایەڵی و ملكەچی لەو جۆرە نیە بۆ كەسێكی بەهێز بەڵكو ئەو گوێڕایەڵی و ملكەچیە بەردەوامە، چونكە دەسەڵاتداران دێن و دەڕۆن بەڵام ئەوە دەسەڵاتە ئەبستراكتەكەی دەولەتە بەردەوامە و هەموانیش ملكەچی و گوێڕایەڵیەكەیان بەردەوام دەبێت، لەبەرئەوەی گوێڕاڵیەكە بۆ كەسەكان نیە، بەڵكو بۆ ئیرادەیەكی گشتیە لەپێناو چاكەی گشتیدا، بەڵام مانەوەی دەسەڵاتدران بۆ ماوەیەكی زەمەنی زۆر و بەردەوامی لە حوكمداریدا بەبێ گۆڕانی حوكمدارەكان شەرعیەتی ئەو دەسەڵاتە دەخاتە ژێر پرسیارەوە، وە دەبێتە مایەی پرسیاركردن لە بنەماكانی درستبوونی دەوڵەت و چەند ێك مانەوەی ئەو كەسانە لەگەڵا فۆرمی دەسەڵاتی دەوڵەتیدا دەگونجێ، داكیركردنی دەسەڵاتی دەوڵەت لەلایەن كۆمەڵێ كەسەوە، دەبێتە هۆی دەبێتە هۆی خاڵیبوونەوەی ماناكانی دەسەڵاتی دەوڵەت، لە حاڵەتە دا دەوڵەت نامێنێت ، بەڵكو دەوڵەت و یاساكانی دەوڵەت دەبن بەو بەهانەیەی كە كۆمەڵێ كەس بەناویانەوە مەیل و ئارەزو و بەرژەوەندیەكانی خۆیان و تاقمەكانیان پێ پیادەدەكەن، ئەو كات دەسەڵات دەبێت بە پرۆژەیەكی ستەمكاری، هەروەك چۆن ماركس دەوڵەتی بە میكانیزمێك دادەنا بۆ سەركوتكاری، لێرەدا دەوڵەت خاڵیدە بێتەوە لە بێلایەنی و دەوڵەت لە كەسێكدا یان لە بنەماڵەیەكدا یان لە حیزبێكدا بەرجەستە دەبێت و دەبێت بە قەوارەیەكی نامۆ بە هاونیشتمانیان.
دەسەڵات لە فۆرمی دەوڵەتدا كاتێك گەیشت بەم ئاستە هەر وەك هێگڵَ دەڵێ ئەوە كاتە تاك هیچ بەرژەوەندیەكی خۆی لەگەڵا دەوڵەتدا نابینێتەوە ،تاك ئەو كاتە لەدەرەوەی دەوڵەت ئیش دەكات ،بەڵكو دژ بە دەوڵەتیش ئیش دەكات ،چونكە بەرژەوەندیەكانی خۆی دەبینێ لەگەڵا میكانیزمی كاركردنی دەسەڵاتدا یەكناگرێتەوە، دەوڵەت ئەو كاتە هەروەك هێگڵ دەڵێ بەرجەستەی ئیرادەی گشتی و حەقیقەتی بابەتی و ئەخلاقی جەوهەری ناكات ،دەوڵەت بەمانا جەوهەریەكەی نامێنێ ،بەڵكو فۆرمێكی تری دەسەڵات دروست دەبێت ،كە هیگڵا، بە دەوڵەتی نا دەوڵەت ناوی دەبات ،بە پێچەوانەی دەوڵەتی راستەقینە كە دەوڵەتی دەوڵەتیە ، كە گوزارشت لە بەرژەوەندیەكانی خەڵك دەكات.
دەسەڵاتی دەولەت-هوشیاری سیاسی
بە هەموو كۆمەڵگایەكی سیاسی رێكخراو ناوترێت دەوڵەت،بوون و پیادەكردنی دەسەڵات بەڵگەی بوونی دەوڵەت نیە، چونكە دەسەڵات دیاردەیەكی گشتگیر و جیهانیە و فۆرمیشی زۆرە، بوون وپیادەكردنی جۆرێك لە دەسەڵات لە كۆمەڵگاشدا دەوڵەت دروست ناكات، كەواتە تاكە پەیوەندی لە نێوان دەسەڵات و دەوڵەتدا بریتی نیە لە پیادەكردنی دسەڵات، چونكە سیماكانی دەسەڵاتی دەوڵەت جیاوازە لە فۆرمە جۆربەجۆرەكانی تری دەسەڵات، ئامانجی دەوڵەت جیاوازە و بە شێوازێكە دوورە لە پیادەكردنی ئیرادەی تاكایەتی دەسەڵاتداران ،و پیادەكردنی خودی دەسەڵاتی دەوڵەتیش بە پێی كۆمەڵێ یاسا و رێسایە، كە مرۆڤەكان دەپارێزێ لە دڕندەیی ئەو بوونەوەرەی كە پێی دەوترێت دەوڵەت.
كۆمەڵگای سیاسیش تەنها گردبوونەوەیەكی فیزیكی تاكەكان نیە، بەڵكو دەبێت هۆشیاریەكی هاوبەش پێكەوەیان ببەستێ و هەست بە ئینتیما بكەن بۆ كۆمەڵگاكەی خۆیان، كەڵكەڵەی كۆبوونەوەی كەسەكانیش پێویستی مانەوە و بەردەوامی ژیان دروستی دەكات، ئەو هەستكردنە بە زەرورەتی ژیانێكی بە كۆمەڵا و هاوبەش هۆشیاریەك دروستی دەكات ، كە دەتوانین بە ژێرخانی سەرەتایی كۆبوونەوەی مرۆڤەكانی دابنێین، كەواتە دەسەڵات بە مانا جەوهەریە قوڵەكەی بریتیە لە بەرجەستەكردنی ئەو وزەیەی لە كۆبوونەوەی كەسەكانەوە دروست دەبێت، كە ئایدیایەك دەیخولقێنێ لە شێوەی سیستمێكی كۆمەلایەتیدا. ئەو هێزەش هۆشیاریەكی بە كۆمەل دروستی دەكات كە گرەنتی مانەوە بەردەوامی ژیانی بە كۆمەڵە.
ئەوەی گرنگە لە فۆرمی دەسەڵاتی دەوڵەتدا ،بریتیە لە بوونی سیستمێكی یاسایی كە پایەكانی دەسەڵات و تۆڕی پەیوەندی نێوان دەسەڵاتداران و كۆمەڵگای لەسەر بونیادنراوە، بوونی سیستمێك لە بەڕێوەبردن و ئاڕاستەكردنی كۆمەڵگا ئەو خاڵە گرنگەیە دەسەڵاتی دەوڵەت جیادەكاتەوە لە دەسەڵاتی تاكەكەس و دەسەڵاتی فیوداڵی خێڵەكی و بنەماڵەیی، و بە تێكەڵاوكردنی دەسەڵاتی تاكایەتی بنەماڵەیی كەسە دەسەڵاتدارەكان، قسە كردن لەسەر دەوڵەت بە چەمكە نوێیەكەی زۆر زەحمەت دەبێت ، چونكە دەسەڵات بونەوەرێكی ئەبستراكتە و مەعنەوییە و بەردەوامە، و ئەوانەش بەرپرسیاریەتی بەڕێوەبردنی ئەو دەسەڵاتەیان لە دەستدایە، دەسەڵاتی خودیەتی بنەماڵەیی خۆیان پیادە ناكەن بەڵكو دەسەڵاتێك پیادە دەكەن كۆمەڵگا پێی بە خشیون، بۆیە تێكەڵاو كردنی ئامانجە شەخسیەكانی خۆیان و بنەماڵە لەگەڵا دەسەڵاتی گشتی دەوڵەتدا رەهەندێكی تاوانكاری وەردەگرێ، كە بریتیە لە بەكارهێنانی پایەكانی دەسەڵاتی دەوڵەت كە لادانی جەوهەری دەسەڵاتە لە بەرژەوەندی گشتیەوە بۆ بەرژەوەندی شەخسی و بنەماڵەیی.
كەواتە ئەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت پیادە دەكات خاوەنی دەسەڵاتەكە نیە، بە پێچەوانەی سیستمی دەرەبەگایەتی، كە لەیەك كاتدا ئەوەی پیادەی دەسەڵاتی دەكرد خۆی خاوەنی دەسەڵاتكە بوو ، بە موڵكی شەخسی خۆی دەزانی، لە سیستمی دەرەبەگایەتیدا خودی خۆی و قەوارەكەش لە یەك كەسدا كۆدەبوویەوە، پەیوەندیەكە لە دەرەبەگایەتیدا پەیوەندیەكی ئیمانی و شەخسی بوو لە نێوان تاكی دەسەڵاتدار و كەسی دەسەڵات لەسەر پیادەكراو. لە هەر كوێیەك دەسەڵات كۆكرایەوە لە شەخسێكدا و پەیوەندیەكە گۆڕا لە پەیوەندیەكی سیستماتیكەوە بۆ پەیوەندیەكی ئیمانی شەخسی، لەوێدا سیستمی دەرەبەگایەتی بەڕێوەدەچێ، بۆیە دەرەبەگایەتی سیستمێك نیە لە مێژوودا مردووبێت بەڵكو هەندێ جار لەبەرگێكی سیاسی مۆدێرندا خۆی بەرجەستە دەكات، ئەو كاتەش كەسەكانی ناو دەزگاكانی دەسەڵات خزمەتی سیستمی دەسەڵاتی دەوڵەت ناكەن و بۆ چاكەی گشتی كارناكەن، بەڵكو خزمەتی تاكەكەسێك دەكەن، و تاكەكانی كۆمەڵگاش گوێڕایەڵی بونەوەرێكی ئەبستراكت ناكەن كە دەسەڵاتی دەوڵەتە، بەڵكو گوێڕایەڵی تاكەكەسێك دەكەن كە لە هەرەمی دەسەڵاتدایە. لێرەدا گەورەترین مەترسی دەردەكەوێت لەسەر سیستمی دەسەڵاتی دەوڵەت كە داگیركردنی دەوڵەتە لەلایەن كەسەكانەوە كە بە جێهێنانی ئەو دەوسەڵاتەیان پێسپێردراوە لە پێناو بەدیهێنانی ئامانجەكانی دروستبوونی دەوڵەتدا.
لە دەسەڵاتی دەوڵەتدا، دەسەڵاتێك دادەمەزرێت جیاكاریەك دروست دەكات لە نێوان پایەی دەسەڵات و ئەو كەسەی كە مومارەسەی دەسەڵات دەكات، واتە دەسەڵات بەرجەوستە نابێت لەو كەسەی كە مومارەسەی دەكات، بەڵكو ئەوە پێویتسیە وایكردووە كەسێك ئەركی پیادەكردنی دەسەڵات بگرێتە دەست، ئەگەر وانەبێت واتە گرتنەئەستۆی دەسەڵات وەك ئەركی رێكخستنی كۆمەڵگاو بەڕێوەبردنی لە پێناو ئامانجێكدا، كە چاكەی گشتیە، ئەوا ژیانی كۆمەڵگا توشی چەقبەستن و راوەستان دەبێت، دەسەڵاتی دەوڵەت دەبێت دامەزراوەیی بێت ،بەو مانایەی ئەوانەی لە دەسەلاتدان بێجگە لە بەجێهێنانی ئەركێك هیچیتریان نیە، گواستنەوەیە لە كەسی دەسەڵاتدارەوە بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت ، كە تاكە خاوەن و چەقی دەسەلاتی گشتیە. لێرەوە تێدەگەین دەسەڵاتی دەوڵەت جیاوازە لە فۆرمەكانی تری دەسەڵات
دوڵەت وبەدەوڵەتبونی هەریمی كوردستان.
• دەسەڵاتی دەوڵەت گواستنەوەیە لە دەسەڵاتی تاكەكەس و تاكە بنەماڵە و خێڵەوە بۆ دەزگایەكی موجەرەد كە سەنتەری دەسەڵاتە، كە گوزارشت لە ئیرادەی گشتی دەكات و ئەم دەسەڵاتەش بەردەوام لەگۆڕانی بەردەوامی ئەوانەدایە كە ئەركی بەجێهێنانی دەسەڵاتەكەیان لە دەستدایە، پرسیار ئەوەیە ئەگەر هەرێمی كوردستان بەرەو دەوڵەت بوون بر ِوات كەوا چاوەڕوان دەكرێت، دەبێت بپرسین دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی كوردستان لە ماوەی حوكمڕانی خۆیدا چەندێك توانیویەتی دەسەڵات بەم مانایە بەرجەستە بكات و ئەو گواستنەوەیە پیادە بكات، و ئایا كەسە دەسەڵاتدارەكان لە پێناو بەرژەوەندی گشتی و گەشەسەندنی پرۆسەی بەرەو دەوڵەت بوون توانیویانە دەستبەرداری دەسەڵاتی شەخسی خۆیان ببن، بەبێ ئەوەی وەڵامی بدەینەوە دەزانین دەسەڵات لە نێو خودی حزبە سیاسیەكانی كوردستان لە چەپەوە بۆ راست و لە عەلمانیەوە بۆ ئیسلامی دەستا و دەست ناكرێت، ئیتر چۆن چاوەڕوانی ئەوە بكەین ئەو گواستنەوەیە لە نێو دەسەڵاتێكی گشتی پڕ بەرژوەنیدا رووبدات.
• ئەگەر دەسەڵاتی دەوڵەتی بریتی بێت لە بە دامەزراوەیی كردنی دەسەڵات ، و دەرهێنانی دەسەڵات بێت لە دەست شەخس و بنەماڵە و خێڵ و چەند حزبێكی دیاریكراو، چەندێك دەسەڵاتی سیاسی ئێمە توانیویەتی ئەو قۆناغە ببڕێ و ئامادەبێت دەسەڵات بە عەقڵانی بكات، كە وەك ماكس ڤیبەر دەڵێت: لە هەر كوێیەك دەوڵەت هەبوو دەبێت عەقڵانیەتی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتبێت، ئەوەش هاتنە دەرەوەیە لە هەناوی دەسەڵاتی شەخسی و بنەماڵەیی و حزبی. بەڵام دەبێت ئەم بە عەقڵانیكردنەش گشتگیر و بەردەوام بێت، بە عەقڵیكردنێكی جوزئی هەمیشە لە ژێر رەحمەتی بەرژەوەندیە شەخسی و حیزبیەكاندا كە لە پڕ دەردەكەوێت و دوای ماوەیەكی كەم ون دەبێت، بەڵام عەقڵانیەتی گشتی هەموو بوارەكان دەگرێتەوە و بەردەوامیشە لە گەشەسەندن و بڵاوبوونەوە، تا لە زیهنیەت و سایكۆلۆژیای هەموو كەسێكدا دەبێت بە پرینسیپی ژیانی سیاسی، لە ماوەی دەستەڵاتداری یەتی هەرێًمی كوردستاندا ، كە بەقسەی سیاسی یەكانی ئێمە هەموو بنەماكانی دەوڵەتی تیادایە، تەنها دانپیانانێكی نێو دەوڵەتی ماوە ،ئایا عەقڵانیەت بەو مانایە باسمان كرد ، پرینسیپێكە لە سیستەمی سیاسی ئێمە و هەموو بوارەكانی گرتوەتەوە و بەردەوامیش لە گەشەسەندندایە ،یان ئێستاش دەسەڵاتی سیاسی لەسەربنەمای پاوانكاری ناوچەیی و حیزبی دەبڕێت بەڕێوە ،نوسەری گەورەی تورك و دۆستی گەلی كورد ئیسماعیل بیشكچی پێیوایە ، هەموو حیزبە كوردی یەكان بە عەقڵیەتی شوانكارەی كاردەكەن ، بە داخەوە دوای قۆناغی شۆڕشیش شۆڕشگێڕە دەستەڵاتدارەكان نەیانتوانیوە ئەو فۆرمە دواكەوتووە تێپەڕێنین ، كە دەبوایە لە قۆناغی شۆڕشی شاخدا تەجاوزیان بكردایە نەك گواستنەوەی ئەو فۆرمە بۆ ناو چەقی دەسەڵاتی شارەكان ،بۆیە دەسەڵاتی كوردی كەی بە شێوەیەكی جدی كاردەكات بۆ بونیادنانی دەسەڵاتێكی عەقڵانی ، كە گونجاوبێت بۆ ئەوەی لە ئایندەدا ببێت بە دەسەڵاتی دەوڵەتی. كەواتە حەقە بپرسین بۆچی دەسەڵاتی هەرێم نەیتوانیوە هەلومەرجێك بسازێنێ بۆ بونیادنان و دروستكردنی دەوڵەتێك بۆ ئایندەی كورد لە كالتێكدا زۆربەی پێویستیەكانی بونیادنانی دەوڵەت بەردەست بووە.
• ئەگەر ئێمە لەبەردەم هەوڵێكی نوێدابین لەپێناو بونیادنانی پرسی دەوڵەتی كوردی لە باشوری كوردستان، پێویستە تێڕوانینێكی رەخنەیی وردمان هەبێت لەسەر شێوازی دەوڵتدرای و حوكمداری و گۆمەڵگاو نەتەوە، پێویستیشە تیشكێك بخەینە سەر ئەو ئەزمونەی كە نەیتوانیوە بونیادێكی دەسەڵاتداری دروستبكات كە پایەكانی دەوڵەتی تیادابێت، كە خۆی لە دەسەڵاتێكی باڵاو دروستكردنی یەك دەسەڵات و یەك نیشتمان بێت ،لەبری دەسەڵاتی حیزبی و سیاسی وعەشایەری.
PM:10:48:16/01/2025
ئه‌م بابه‌ته 508
جار خوێنراوه‌ته‌وه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی