گۆڕانکارییەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست: پەیوەندیی نوێی هەولێر و بەغدا
حەسەن ئەحمەد مستەفا
(1)
پەیوەندییەكانی هەولێر - بەغدا وەك دوو ناوەندی سیاسەت لە ناوخۆی یەك وڵاتدا، لە چەند ساڵی ڕابردوودا، قۆناغی سەختیان بەخۆوە بینیووە، كە هێشتاش بەشێك لە كێشەكان چارەسەر نەكراون. لە ئەنجامدانی ڕیفراندومدا، كێشەكان بە لوتكە گەیشتن. بڕیارەكەی هەرێمی كوردستان بۆ پیادەكردنی مافی چارەی خۆنووسینی گەلی کوردستان، لەرێگەی بڕیاری گەلەوە، بڕیارێكی بوێرانەی مێژووییە. سەرەڕای کاردانەوە تووندەکانی بەغدا و دراوسێكانی و بێ هەوڵێستی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ریفراندوم جەختی لەسەر هەوڵی کورد بۆ سەربەخۆیی و کەرامەتی تاک و کۆ کردەوە.
لە مێژوودا، ململانێی هاوشێوەی (هەولێر- بەغدا) و بگرە قوڵتریش دەدۆزینەوە، کە دواجار دیالۆگیان ئەنجامداوە. بۆنموونە حکومەتێکی دیموکراسی لەڕێگەی دانوستانەوە بە سەرۆکایەتی نێڵسۆن ماندێلا و ئێف.دبلیو.دی کلێرک، سەرەڕای ململانێ قووڵەکان لەڕێگەی پرۆسەی ئاشتەوایی دروست بوو، کە ئامانجی چارەسەرکردنی دووبەرەکی بوو. ئەم پرۆسەیە بناغەیەکی سەقامگیری بۆ گەشەپێدانی سیاسی و ئابووری ئەفریقای باشوور دابینکرد، کە سەنجام هێزی ئاشتەوایی لە گۆڕینی نەتەوەیەکدا پیشاندا.
ڕێککەوتنی ئاشتی کۆڵۆمبیا لەگەڵ فارک، دوای 52 ساڵ لە ململانێ، نموونەیەكی دیكەی بەرچاوە، كە حکومەتی کۆڵۆمبیا و هێزە چەکدارە شۆڕشگێڕەكانی کۆڵۆمبیا (FARC) لە ساڵی 2016 دا ڕێککەوتنێکی ئاشتییان واژۆ کرد، كە ئامانجی چارەسەرکردنی ڕەگ و ڕیشەی ململانێکان بوو.
ڕێککەوتنی هەینی پیرۆزی ئێرلەندای باکوور لە ساڵی 1998 دا کۆتایی بە دەیان ساڵەی ململانێ هێنا. كە ڕێککەوتنێکی فرەلایەن بوو، هەردوو لایەنی یەکێتی و ناسیۆنالیستی لەخۆگرتبوو. دەرنجامی ڕێککەوتنەكەش حکومەتێکی نوێ بوو، كە بە میکانیزمی هاوکاری لە نێوان هەریەك لە کۆماری ئێرلەندا، ئێرلەندای باکوور و بەریتانیا دامەزرا، کە جەختی لە سەر گرنگی سازان و ئاشتەوایی سیاسی دەکردەوە.
لەوانەیە نمونەی کەنداویش شیاو بێت کە سەرەڕای جەنگ و ململانێی درێژخایەن میسر، ئۆردن و وڵاتانی دیکەی کەندا یەک لەدوای یەک پەیماننامەی ئاشتییان لەگەڵ ئیسرائیل واژۆ کرد.
لە ئێستەیشدا، گۆڕانی هاوکێشە سیاسییەکان و کاریگەریی جیۆپۆلەتیکی وژینگەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام لە پەرەسەندندایە، لەگەڵ گۆڕانی هاوپەیمانییەکان و بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیکییەکان. سەردانی سەرۆک بارزانی بۆ بەغدا ڕەنگدانەوەی ڕێبازێکی پراگماتیکە بۆ گونجاندن
لەگەڵ ئەم گۆڕانکاریانە.
(2)
لەکاتێکدا کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە هەموو کاتێک زیاتر گۆڕانی هاوپەیمانی و بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیکیەکان بەخۆیەوە دەبینێت. وڵاتانی وەک ئێران، تورکیا و دەوڵەتانی کەنداو، هەموویان بەرژەوەندییان لە سەقامگیری و دینامیکی ناوخۆی عێراقدا هەیە.
بۆیە دەكرێت سەردانەکەی سەرۆک بارزانی بۆ بەغدا وەك بەشێکە لە هەوڵێکی بەرفراوانتر بۆ گەڕانەوەی گفتوگۆی جددی لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی عێراق شرۆڤە بكرێت. بە هێزکردنی هەماهەنگی ناوخۆ لە عێراقدا گرنگە، لە کاتێکدا کە فشار و کاریگەرییە دەرەکییەکان لە یارییەکەدان، عێراقێک کە هەموان خۆی تێدا ببیننەوە دەتوانێت باشتر ئەم فشارانە بەڕێوەببات و سەروەری بەسەر کاروباری ناوخۆی خۆیدا بپارێزێت، بۆ کوردیش تاکە وڵاتێکە کە بە فەرفی مافی کوردی تێدا دانپێدانراوە.
یەکێک لە سەرچاوە سەرەکییەکانی ناکۆکی نێوان هەولێر و بەغدا دابەشکردنی داهاتی نەوت بووە. هەرێمی کوردستان کە دەوڵەمەندە بە سامانە سروشتییەکان، بەدوای پشکێکی دادپەروەرانەدا دەگەڕێت لە قازانجەکانی هەناردەکردنی نەوتدا. دابەشکردنێکی دادپەروەرانەتر دەتوانێ دڵنیایی بدات كە هەردوو حکومەتی ناوەندی و هەرێم سەرچاوەی دارایی پێویستیان بۆ گەشەپێدان و خزمەتگوزارییە گشتیەکان هەیە.
قەیرانی بودجەی ساڵی 2014 بۆ کورد زەنگێکی مەترسی بوو، مەترسیەکە نزیکتر بۆوە کاتێک بەغدا پشکی هەرێمی کوردستانی لە بودجەی نیشتمانی بڕی، ئەمەش کاریگەری نەرێنی ئابووری لێکەوتەوە. چارەسەرکردنی ئەم جۆرە کێشانە گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە ململانێکانی داهاتوو و دەستەبەرکردنی بارودۆخی ئابووری سەقامگیر.
لە ئێستەدا، عێراق لە قۆناغی ئاوەدانکردنەوەدایە، بۆیە پێویستی بە وەبەرهێنانی بەرچاو هەیە لە ژێرخانی ئابووری و خزمەتگوزارییە گشتییەکاندا. بۆ نموونە موسڵ و ناوچەوێران بووەکانی دیکە پێویستیان بە هەوڵی بەرچاوی ئاوەدانکردنەوە هەیە.
لەم ڕوانگەیەوە، هەماهەنگی نێوان حکومەتی هەرێم و بەغدا دەتوانێ ئەم هەوڵانە ڕێکبخات، بەکارهێنانی کارا لە سەرچاوەکان و پلانی باشتر مسۆگەر بکات. سەقامگیری ئابووری ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر سەقامگیری کۆمەڵایەتی دەبێت. کاتێک ناوچەکان ڕووبەڕووی سەختی ئابووری دەبنەوە، زۆرجار دەبێتە هۆی زیادبوونی نائارامی کۆمەڵایەتی، وەک لە کاتی بڕینی بودجەی هەرێمی کوردستاندا بینرا، کە لە ئەنجامدا ناڕەزایەتی و مانگرتن لێکەوتەوە.
لە عێراقیشدا ناکارایی لە خزمەتگوزاری و تەنانەت نەبوونی ئاوی پاک بۆ خواردنەوە شارێکی پڕبەرەکەتی وەک بەسرەی هیلاک کرد هەڵمەتە دیپلۆماسییەکەی چەند مانگی ڕابرودووی سەرۆکی هەرێمی کوردستان و سەردانەکەی سەرۆك بارزانی ژینگەیەکی هاوبەش بەرەوپێش دەبات کە هەردوو حکومەت بتوانن پێکەوە کاربکەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە هاوبەشەکان. ئەمە تیرۆریش دەگرێتەوە کە تا ئێستەش وەک هەڕەشەیەکی جددیە لە عێراقدا ماوەتەوە.
(3)
فیدرالیزمی کاریگەر پێویستی بە پەیوەندییەکی هاوکاری لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا هەیە. پتەوکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ بەغدا بۆ دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانی حکومەتی هەرێم هێجگار گرنگە.
سەرۆک بارزانی بە پەیوەندی ڕاستەوخۆ لەگەڵ بەغدا، نەک هەر چارەسەری پرسە دەستبەجێیەکانی وەک تەرخانکردنی بودجە و بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان دەکات، بەڵکو شەرعیەت و کارایی سیستەمی فیدراڵی بەهێزتر دەکات.
لەم پەیوەندیەدا، کورد دەتوانێ سوود لە شەرعیەتی دەوڵەتی عێراق وەربگرێت بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆی چ لە ئاستی ناوخۆ و چ لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. بەشداری کارا لە سیستەمی فیدراڵیدا ڕێگە دەدات حکوومەتی هەرێم وەک بەشێکی ڕەوا و دانەبڕاو لە عێراق ببینرێت، نەک قەوارەیەکی دابڕان. ئەم شەرعیەت بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی و وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی گرنگە.
هەوڵە دیپلۆماسییەکان کە تیشک دەخەنە سەر ڕۆڵی حکومەتی هەرێم لەناو عێراقدا، دەتوانن پێگەی حکومەتی هەرێم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان بەرزبکەنەوە. هەوڵە مەزنەكانی بارزانی لەپێناو پێگەی پتەوتر بۆ حکومەتی هەرێم وەک هێزێکی سەقامگیر و یاریزانێکی سەرەکی لە سیستەمی فیدراڵی عێراقدا، دەتوانێت زیاتر بەشداری دیپلۆماسی و ئابووریی وڵاتانی دیکە بۆ خۆی ڕابکێشێت.
(4)
نامەوێت بچمە ناو پڕوپاگەندەوە، بەڵام ئەوە ڕاستیەكە کە نەوەی سەردەمی دیجیتاڵیش شایەتحاڵی کاریگەریی هاوچەرخی سەرۆک مەسعود بارزانی یە. بۆیە جەختم لە نەوەی دیجیتاڵی کرد، چونکە بەهۆی تەمەنەوە ئاگاداری کۆنتێکستی مێژوویی ململانێی کورد و ناوەند نییە، گرنگە هەموان درک بەوە بکەن کە ململانێکانی نێوان هەر پارتێکی سیاسی کوردی و بەغدا نابنە گرفتی گەورەی نەتەوەیی.
گرژییەکانی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و بەغدا جیاوازن و پێویستە لە چوارچێوەی خۆیاندا تێیبگەین. پارتی بە سەرکردایەتی سەرۆک مەسعود بارزانی زۆرجار لە پێشەنگی ئەو کارلێکانەدا بووە، بە ناوی گەلی کوردستانەوە دانوستانی کردووە و لە هەمانکاتدا هەوڵی پاراستنی كیانی هەرێم و دەستەبەرکردنی مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستانی داوە.
تێگەیشتن لە كاریزمای بارزانی پێویستی بە ڕەچاوکردنی چەندین فاکتەر هەیە: لۆژیک، ئەزموون، تیۆری مێژوویی، بزاڤی ڕزگاریخوازی کوردی، ڕۆڵی سەرکردە مێژووییەکان. بۆیە سەرکردایەتییەکەی لە چوارچێوەیەکی مێژوویی
قووڵەوە دێت، کە تێیدا خەبات و سەرکەوتنەکانی ڕابردوو ستراتیژ و ئامانجەکانی ئێستا پێکدێنن.
نەک تەنیا عێراق، بەڵکو هەردوو وڵاتی گرنگی دراوسێش، ئێران و تورکیا باش ئاگادارن کە بەشێکی سەقامگیری عێراق- و بە درێژایی ناوچەکە- بە شێوەیەکی بەرچاو لە ژێر کاریگەریی پارتی و سەرکردایەتی بارزانیدایە.
سەرەڕای هەوڵی لایەنە جیاوازەکان بۆ خستنەڕووی ئەڵتەرناتیڤ بۆ سەرکردایەتی بارزانی، بەڵام هیچیان سەرکەوتوو نەبوون. ڕەگ و ڕیشەی قووڵی مێژوویی و تێگەیشتنی ژیرانە لە هەردوو دینامیکی کوردی و ناوچەیی وا دەکات سەرکردایەتی بارزانی بێ هاوتا بێت. ئەم هەڵوێستە ناوازەیە بە ئاسانی دووبارە نابێتەوە، ئەمەش جەخت لەسەر بەهای ناوەکی سەرکردایەتییەکەی دەکاتەوە لە هەردوو چوارچێوەی نیشتمانی و ناوچەییدا.
کۆتایی
سەردانەکەی سەرۆک مەسعود بارزانی بۆ بەغدا لە 3ی تەمموزی 2024، ساتێکی گرنگە لە پەیوەندییەکانی هەولێر - بەغدا. كە تەنها پێچەوانەکردنەوەی گرژییەکانی ڕابردوو نییە، بەڵکو هەنگاوێکی پراگماتیکییە بەرەو ئاشتەوایی و سەقامگیری ئابووری و بەرزکردنەوەی شەرعیەتی سیاسی هەرێمی کوردستان.
بارزانی بە چارەسەرکردنی پرسە درێژخایەنەکانی وەک تەرخانکردنی بودجە، بەڕێوەبردن و دابەشكردنی دادپەروەرانەی سامانە سروشتییەكان، پیادەكردنی دروستی مافە دەستوورییەكان، ئامانجی دەستەبەرکردنی پشکێکی دادپەروەرانەیە لەو بابەتانەی کەمافی خەڵکی هەرێمی کوردستانن.
سەرکردایەتی بارزانی کە ڕەگێکی قووڵی لە خەباتی مێژوویی تێکۆشان بۆ مافەکانی کورددا داکوتاوە، پابەندبوون بە دیپلۆماسی پراگماتیک و چاکەی گەورەتری هەموو عێراقییەکان نیشان دەدات، کە ئەمڕۆ چاویان بڕیوەتە ڕۆڵی جەنابیان.
ئەم هەوڵە ناوازەیە، ڕۆڵی کورد و کیانەکەی لەناو سیستەمی فیدراڵی عێراقدا شەرعیەتی زیاتر پێ دەدات وپێگەی نێودەوڵەتی حکومەتی هەرێم بەرز دەکاتەوە و پشتیوانی و وەبەرهێنانی جیهانی بۆ خۆی ڕادەکێشێت.
بە کورتی سەردانەکەی سەرۆک دوای شەش ساڵ هەنگاوێکی حیسابکراو وبەدیقەتەوەیە کە بەهێزکردنی یەکگرتوویی ناوخۆیی عێراق و دەستەبەرکردنی خۆشگوزەرانی ئابووری و دەستەبەرکردنی پێگەی کورد لە ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی لەگەڵدایە.
ئەم سەردانە مێژووییە ئاماژەیە بۆ لاپەڕەیەکی ئومێدبەخش لە سەفەر بەرەو ئایندەیەکی هاوکار و ئاوەدان هەم بۆ کورد و هەم بۆ عێراق بە گشتی. هاوكات جەخت لەسەر گرنگی یەکڕیزی ناوخۆ دەکاتەوە لە بەرامبەر فشارە دەرەکییەکان و گۆڕانی داینامیکی جیۆپۆلەتیکی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
PM:07:51:05/07/2024
ئهم بابهته 1800
جار خوێنراوهتهوه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی