پۆپۆلیزم و دیموکراسی

‌هاوار محەمەد

پۆپۆلیزم و دیموكراسى دوانەیەكى لەمێژینەن. یەكەمیان، واتە پۆپۆلیزم، ئەو تێگەیشتنە سووكایەتیئامێزە ڕەت دەكاتەوە كە ناوەكەى لە دووەمیاندا، لە دیموكراسیدا، دەینوێنێتەوە و لاى خۆیەوە ڕەخنەى ئەوەیشى لێ دەگرێت كە ساختە و ڕیاكارانەیە.

دووەمیش خۆى وا ده‌نوێنێ گوایە فۆڕمێكى تاقانەى هەبوویەكى ڕەوا و یاساییە. هەردووكیان بانگەشەى ئەوە دەكەن كە تا ئەوپەڕەكەى جێگاى ڕەزامەندیى جەماوەرن. جا ئەگەرچى لە گوتارى باودا دژایەتییەكى كوشندە لەنێوانیاندایە، كەچى لەوێدا دەبنەوە دەستە خوشك كە هەمان پەڵەى خۆڵەمێشى لە دڵى ماناى هەر یەكێكیاندا هەیە. كەواتە ئەم "خەڵك"ـە كێیە كە ئەم دووانە پێكەوە یان هەر یەك لاى خۆیەوە، لە بارەیەوە دەدوێن؟

زاراوەى لاتینى populus و گریكى demos، كە هەندێجار، وێڕاى جیاوازییە گرنگەكەیان، وەك هاوماناى یەكترى بەكاردەهێنرێن و تەرجەمەى سەر یەكتر دەكرێن، كۆڵه‌كە هاوبەشەكەیان یەك شتە: هەردووكیان كۆبوونەوەى ئەوانە لەخۆ دەگرن كە سەر بە پێكەوەبوونێكى دەستەجەمعی ئەوتۆن كە وەك واقیعێكى گشتیى[1] ڕێكخراوە (res publica ئەم وشەیە پەیوەندیى بە populusـەوە هەیە). خەڵك وەك گشتێتى[2] هەمان شوناسى شتێكى گشتی[3]ـى هەیە، خۆى هاوشوناسى شارێك، نەتەوەیەك، نیشتمانێك، دەوڵەتێك، یان وردتر بڵێین  "كۆمار"[4] كردووە. گەر وابێ، وشەى people وەك جۆرێك هەمانبێژى [تۆتۆلۆژى]ى سەربە-كۆمەڵ-بوون یان ئینتیما كار دەكات. وەختێك ئەوە بەهەند وەربگرین كە خەڵك لەنێو كۆماردایە، ئەوا بەو واتایەیە كە خەڵك هەم جیایە لە بارى دەسەڵاتى گشتى (هەڵبەت گەر گوتە بەناوبانگەكە بە بیرى خۆمان بهێنینەوە:  senatus populusque romanus) و هەم هەمان ئەو دامێنە پۆپۆلیستیە نییە كە ئەندامەكانى هەمیشە لە دوودڵى و گوماندان: لە یەكەمیاندا "جەماوەر"[5] هەیە و لە دووەمیادا "دەستەوتاقمان"[6] (وشەیەكى تر كە لە هەمان وشەى خێزان[7]ەوە هاتووە)؛ [هیچ كام لەم دووانە واتاى خەڵكى نێو كۆمار ناگەیەنن]. لەنێوان جیاكارییە ناوەكییەكان و شوناسە دەرەكییەكاندا، بە بەردەوامى گەمەى ڕاكێشان و دوورخستنەوە لە ئارادایە.

لە ڕاستیدا، گەر كورت و پوخت بدوێین، شوناس دی ژور de jureـە: شتێك نییە كە هەر وا بە سادەیى پێدراو بێت [پێش-دراو: لە پێشەوە پێدراو]، بەڵكو پێویستە وێنا بكرێت و دروست بكرێت، لە كاتێكدا جیامەندییەكان[8] دی فاكتۆ de factoـن: ئەوەى پێیدەوترێت پەیمانى كۆمەڵایەتى بە بێ ئاتاجیى بۆ بەڕێوەبردن یان بە بێ گوشارى ڕەتكردنەوە و دژایەتى كار ناكات. كۆدەنگى و ڕەزامەندیى لەسەر دامەزراوە گشتییەكان گەر خۆى لە هەستوسۆزەكان جودا نەكاتەوە و نەكەوێتە ناتەبایى لەگەڵیان، پێك نایەت (جا هەستوسۆزى بەرژەوەندى بن، یان مەیل یان هەڵچوون).  

لەبەرئەمەیە كە هیچ بەریەككەوتنێك[9] لە گۆڕێدا نییە، بەڵكو پتر گرژییەكى دژوار[10] هەیە لە پرۆسێسى منداڵبووندا [لەدایكبوونى خەڵك]: بە كورتى، خەڵك دەبێت وەك شتێكى گشتى یان هاوبەش[11] (كۆمۆنیزم) بەرهەم بهێنرێن، تەنانەت وێڕاى ئەو پرۆسێسە ئەنارشییە ڕامنەكراوەى كە لەنێویدا هەیە. ئەمە لە هەر دوو لایەنەكەوە [دیموكراسى و پۆپۆلیزم] هەمان سەختى و دژواریى سازكردنى شوناسێكە، چونكە لە هەردوو لایەنەكەوە، ئەوەى لە گرەودایە هەمان ئەو ڕەوایەتییە قووڵەیە كە نایەوێت بگەڕێتەوە بۆ ڕەوایەتییەكى ئامادەى شوناسمەندانە و بگرە نابێت ڕێى وەها گەڕانەوەیەكى پێ بدرێت.

هەموومان ئەمە دەزانین. ئەمە وەك خۆرە دەكەوێتە گیانى هەر بیركردنەوەیەك دەربارەى كۆمەڵگە و سیاسەت كە چیتر هەر بەسادەیى نواندنەوەى پێدراوێكى كامڵ یان نەزمێكى یەكخراوى شوناسمەندانەى نەبن: تیۆكراتى، ئۆتۆكراتى، یان گەر بتوانین بڵێین "تۆنتۆكراتى" یان نۆمۆكراتى (نیشتمانپەروەرى، نەتەوەخوازى، سەربەخۆخوازى[12]). یاخود، باشتر بڵێین، وەختێ ناتەبایى بە تووندى تەبایى [ڕەزامەندى] تێدەپەڕێنێت، ئەوا ئەم جۆرە نواندنەوانە هەر لە پێشەوە بانگ دەكرێن و بەهایان پێ دەدرێت. ئەمە كاتێك ڕوودەدات كە كینە و نەگبەتى سەر دەردێنێت: شكستى دیموكراتى نەهامەتى و تاڵى و ڕاپەڕین لەگەڵ خۆیدا بۆ ئەو خەڵكانە دەهێنێت كە چیتر خۆیان وەك خەڵك ناناسنەوە. لەمەیش زیاتر، "پۆپۆلیزم" واتاى «دیموكراسییەكە كە تۆڵەى شكستى خۆى دەكاتەوە».

شكست شتێكى حاشاهەڵنەگرە. بەڵام هەڵەیە باوەڕت وا بێت ئەوە شكستى ئەزەلیى دیموكراسیەتە. لە ڕاستیدا، ئەوەى شكستى هێناوە تەنیا ناو یان ئایدیاى دیموكراسى بووە، هاوتا لەگەڵ گۆڕانێكى گەورە لە هەلومەرجى ژیانى هەموو دانیشتووانى مرۆیی (و زیادبوونى)ـدا. ئەم گۆڕانە ناونراوە "گۆڕانى تەكنیكى" و هەر دوو لایەنى تەكنیكە دارایى و یاساییەكان[13] و هەروا تەكنیكە میكانیكییەكان، بیۆلۆژییەكان، تەكنۆلۆژییە كۆمپیوتەرییەكان دەگرێتەوە. لەمڕۆدا، ئێمە گەیشتووینەتە دۆخێكى تەقینەوەئاسا (یان دۆخى وەجۆشهاتوو)ى ئەم گۆڕانە لە هەموو ئاستەكاندا: ئابوورى (زیادبوونێكى ئێجگار زۆرى سامان  و هاوكات هەژارى)، ئیكۆلۆژى (وشكبوونى سەرچاوە سروشتییەكان)، پەروەردەیى (هیچ شتێك نەماوە بۆ فێربوون تەنیا فێربوونە تەكنیكییەكان نەبێت).

لەبەرئەمە، ئاڵوگۆڕى خەڵك [گەل]ـێكى بێ شوناس بە خەڵكێك كە بە هەڵە وا خەمڵێنراوە گوایە تۆڵەى شوناسى خۆى دەكاتەوە یان ڕزگارگەرى شوناسەكەیەتى، هەوڵێكى تەواو بێهودە و نەزۆكە. بێسوودە بە جیایى و ناتەبایى ڕووبەڕووى نەهامەتى[14] ببینەوە و كەچى لامانوابێ تەبا و هاودەنگین. ڕاستییەكەى، ئەركێكى بێ ئەملاولاى زیاترمان لە ئەستۆیە: دروستكردنەوەى "خەڵك" [خەڵكسازى]، بەخەڵككردنەوە[15] بە هەموو ئەو ڕێگایانەى كە ڕێیان تێدەچێت و دەشێت وێنایان بكەین.


وه‌رگێڕانی لە ئینگلیزییەوە هاوار محەمەد
سەرچاوە/ سایتی ناوەخت


PM:12:26:23/06/2022

ئه‌م بابه‌ته 796 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌



هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی