کۆچ، گەشتی ئەبەدی مرۆڤایەتی
بەشی 6-7-8-9

‌حەسەن ئەحمەد مستەفا

مێژوویی کۆچی کوردان

 سەدەکانی ناوەڕاست  کۆچی بەرچاوی لە ناوچە کوردنشینەکانەوە بە تایبەتی لە ناوچەکانی وەک میافارقین (ئێستا سیلڤان)، ئامەد،  موسڵ و هەولێر بەخۆیەوە بینی.  ئەم کۆچانە بەهۆی تێکەڵەیەکی ئاڵۆزی هۆکارە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیەکانەوە بووە و تا لەشکرکێشییەکانی مەغۆلەکان لە سەدەی ١٣ بەردەوام بوون.

سەرەتای سەدەی ٧-١١ دوابەدوای فەتوحاتی ئیسلامی ،  زۆرێک لە کوردەکان کۆچیان بۆ ناوچە جیاجیاکانی خەلافەتی ئیسلامی لەوانە میسر و سوریا کرد. 

پاڵنەری ئەم کۆچکردنانە زۆرجار ئەو  گۆڕانانکارییە بوو کە بەهۆی پەلهاوێشتنی ئیسلام ڕوویدا،  قەلەمڕەو ودەرفەتە سیاسییەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی ئیسلامییدا زیاتربوون.

کوردیش کە بەشێک لە ئومەتەکە بوو، لە ژینگە موسوڵمانەکەدا دەرفەتی کۆچ،  بازرگانی وئابوری بۆ ڕەخسا،  ئەو ڕێڕەوە بازرگانیانەی کرابوونەوەو ناوەندی شارەکانیش کە لەنوێوە پەرەیاگرتبوو ئاسۆی ئابوورییان لەبەردەم هەموان لە جیهانی ئیسلامیدا کردبۆوە، کە بازرگان،  پیشەوەر، و جووتیاری کوردیان بۆ ناوچە ئاوەدانترەکان کەمەندکێش دەکرد.

 سەرهەڵدانی ئیمپراتۆریەتی سەلجوقییەکان لە سەدەی ١١دا هانی زیاتر بوونی کۆچی کوردەکانیدا،  دەسڵات و قەلەمڕەویان گەیشتە کوردستان،  سەلجوقەکان چەندین جەنگاوەر و کارگێڕی کوردیان دامەزراند، ئەمەش بووە هۆی پەرەسەندنی نشینگە کوردییەکان.

شەڕی خاچپەرستان (1095-1291) زیاتر لە ڕووداوەکانی دیکە کاریگەری لەسەر کۆچی کورد دانا.  کوردێکی زۆر پەیوەست بوون بە سوپای سەرکردە موسڵمانەکانی وەک سەلاحەدینی ئەیوبی کە خۆی بەڕەچەڵەک کورد بوو.

ئەم قۆناغە جووڵەی بەرچاوی کورد بۆ میسر و شام وەک بەشێک لە بەرگری لە موسوڵمانان لە دژی خاچپەرستان بەخۆیەوە بینی. 

لەشکرکێشی مەغۆلەکان لە سەدەی 13دا بووە هۆی کاولکاری و ئاوارەبوونی بەربڵاو لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردستانیشی گرتەوە.  زۆرێک لە کوردەکان لەو وێرانکارییە هەڵاتن و پەنایان بۆ ناوچە سەقامگیرترەکانی وەک سوریا و میسر برد.

کۆچی کوردەکان بۆ میسر،  کوردی کردە پێکھاتەی بەرچاوی شارێکی وەک قاهیرە.  ئەم کۆچبەرانە تێکەڵ بە کۆمەڵگەی ناوخۆیی بوون، بەشدارییان لە ژیانی سەربازی و ئیداری و کولتووری ناوچەکەدا کرد.  سەرهەڵدانی سەلاحەدین بۆ سەر دەسەڵات لە میسر و دامەزراندنی بنەماڵەی ئەیوبی نموونەیەکی بەرچاوی نفوزی کوردە.

  

 لە سوریا کۆچبەرانی کورد لە شارە جۆربەجۆرەکاندا نیشتەجێ بوون، لەوانە حەلەب و دیمەشق.  بوونی کورد لە سوریا بە تێوەگلانی ئەوان لە کایەی سەربازی و سیاسیدا بە تایبەتی لە سەردەمی ئەیوبی و مەملوکدا دەناسرێتەوە. 

لە ڕووی کەلتوری، کۆچبەرە کوردەکان پراکتیزە کولتووری و زمانەوانی و کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانیان هێنایە ناو ماڵە نوێیەکانیانەوە، کەلتوورە ناوخۆییەکانی میسر و سوریایان دەوڵەمەندتر کرد.

 لەڕووی سەربازییەوە،  سەرکردە و سەربازانی کورد ڕۆڵی چارەنووسسازیان لە هەڵمەتە سەربازییەکان و حوکمڕانی ناوچە نوێیەکانیاندا هەبوو، بەتایبەتی لە سەردەمی جەنگی خاچپەرستان و  لەشکرکێشییەکانی مەغۆلدا.

 لە ڕووی ئابوری، بازرگانان و پیشەوەرانی کورد تێکەڵ بە پەیکەری ئابووری کۆمەڵگا نوێیەکانیان بوون، بەشدارییان لە بازرگانی و پیشەسازی و کشتوکاڵدا کرد.

بەم چەشنە  کۆچی کورد لە میافارقین،ئامەد،  موسڵ و هەولێرەوە بۆ میسر و سوریا لە سەدەکانی ناوەڕاستدا دیاردەیەکی مێژوویی بەرچاو بووە کە دەشێت خوێندنەوەی  سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیی بۆ بکرێت.

 ئەم کۆچانە نەک هەر پەناگە و دەرفەتی نوێیان بۆ کورد ڕەخساند بەڵکو کاریگەرییەکی درێژخایەنیان لەسەر ئەو ناوچانە بەجێهێشت کە تێیدا نیشتەجێ بوون.

سەبارەت بە کۆچی کورد لە کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاست و سەردەمی مۆدێڕندا، ئەوا  سەردەمی عوسمانی (١٦ - سەرەتای سەدەی بیستەم) ڕێکخستنەوەی کارگێڕی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ناوچە کوردییەکانی لەخۆ گرت و گۆڕانکاریی بەرچاوی ئیداریی لێکەوتەوە.  بۆ جڵەوکردن یان سەقامگیرکردنی ناوچە سنوورییەکان هەندێک جار هۆزە کوردەکان گواستراونەتەوە.

شەڕی چاڵدیران (١٥١٤) جەنگی  نێوان عوسمانی وسەفەویەکان  بوو، ئامانجەکەی کۆنتڕۆڵکردنی خاکی کوردان بوو، کە کۆچبەری  زۆری لێکەوتەوە. 

لە سەدەی ١٧ دا  کۆچی زۆرەملێ بە شێوەیەکی سیستەماتیک بەردەوام بوو،  عوسمانییەکان بۆ بەرپەرچدانەوەی کاریگەریی کۆنفیدراسیۆنە خێڵەکییە کوردە ڕکابەرەکان و پاراستنی کۆنترۆڵی ناوچە ستراتیژییەکان، عەشیرەتە کوردەکانیان گواستەوە.

ئامانجیان کەمکردنەوەی دانیشتوان و نیشتەجێکردنی زۆرەملێ بوو،  وەک سزادانێک هۆزە کوردە یاخیبووەکان دەگوازرانەوە بۆ ناوچە جیاوازەکانی ناو ئیمپراتۆریەت.

لە سەدەی نۆزدەهەمدا چاکسازییەکانی تەنزیمات پەیدابوون،  ئەم چاکسازیانە ئامانجیان مەرکەزیکردن و مۆدێرنیزەکردنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوو. کەتێدا کۆنتڕۆڵ و دەستمۆکردنی کورد ئامانجێکی  سەرەکی بوو، سەرەنجام دابەشبوونی ئیداری  نوێی عوسمانی هەزاران کوردی دەربەدەرکرد.

 ئیتر ڕاپەڕینی کورد وسەرکوتکردنی زۆرێک  لە ڕاپەڕینەکان هاتەئاراوەو ئەمە ئەو قۆناخەیە کە کۆچبەری گەورەی کوردەکانی لێکەوتەوە. 

 لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا کە جەنگی جیهانی یەکەم و جینۆسایدی ئەرمەنەکان هاتەئاراوە،  ئاوارەبوونی بەرفراوانی کوردیشی بەخۆیەوە بینی، بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ.

 لە  دوای جەنگیش نیشتەجێبوون دەستیپێکردەوەو لە پەیمانی سیڤەر (1920)دا  بەڵێنی کیانێکی کوردی درا ، بەڵام دواتر لە  پەیماننامەی لۆزان (1923)دا  نکۆڵی لە سیڤەرکرا، بۆیە لۆزان و سڕینەوەی سیڤەر، قۆناخێکی پڕلە توندوتێژی دەستی پێکرد و کورد دووچاری کۆچبەری گەورە بوونەوە.

لە کۆماری نوێی تورکیا (١٩٢٣ بەدواوە) ڕاپەڕینی کوردی بوو بە بەشێک لە ژیانی سیاسی وکۆمەڵایەتی کۆمارە  نوێیەکە،  ساڵانی سەرەتای کۆماری تورکیا چەندین ڕاپەڕینی کوردی بەخۆیەوە بینی، وەک یاخیبوونی شێخ سەعید (١٩٢٥)، کە بووە هۆی گرتنی بەکۆمەڵ و لەسێدارەدان و گواستنەوەی زۆرەمێ، ڕاپەڕینی دەرسیم (1937-1938) سەرکوتکردنی ئەم یاخیبوونە بووە هۆی زیانی بەرچاو و کۆچی زۆرەملێ، بەجۆرێک کە بەشێکی زۆر لە کوردەکان لە ڕۆژئاوای تورکیا نیشتەجێکران.

لە  ناوەڕاست تا کۆتایی سەدەی بیستەم  (1950-1960) زۆرێک لە کوردەکان وەک کرێکاری میوان کۆچیان کرد بۆ ئەوروپای ڕۆژئاوا و بەتایبەت ئەڵمانیا، بە دوای هەلی ئابووری باشتردا دەگەڕان.

جەنگی ئێران و عێراق (1980-1988)  بووە هۆی ئاوارەبوونی بەرچاوی کورد لە هەردوو وڵاتدا ، زۆرێکیان پەنایان بۆ ئەوروپا و ناوچەکانی دیکەی جیهان برد.

هێشتا سەرۆککۆمار (بکر) لە دەسەڵات بوو، کوردەکان دووچاری ڕاگواستنی زۆرەملێ بوونەوە،  لە (1978) ەوە گوندەکانی پشتێنەی سنور بە درێژایی  سنوری عێراق ئێران و تورکیاش ڕاگوێزران، 

ڕژێمی  سەدام حسێن (1979-2003) پڕۆسەی ڕاگواستنی کوردی کردە ستراتێژیەتی لە ناوبردنی کوردو پێشمەرگەکانی، تەنانەت پڕۆسەی ئەنفال (1986-1989) هەڵمەتێکی جینۆساید دژی کورد بوو کە هاوڵاتییەکان پێش کوشتنەکە ڕادەگوێزران بۆ بیابانەکانی خوارووی عێراق، کە کوشتنی بەکۆمەڵ و کیمیابارانی (بۆ نموونە هەڵەبجە لە ساڵی 1988) و وێرانکردنی گوندە کوردنشینەکانی هەمووی بەدوای یەکتردابوون، ئەمەش بووە هۆی ئاوارەبوونی بەکۆمەڵی ناوخۆیی و کۆچکردن بۆ دەرەوە بەتایبەتی بۆ ئێران. بەعەرەبکردنی کەرکوک لە سەردەمی سەدامدا زیاتر بوو، کورد بە زۆر لە کەرکوک دوورخرایەوە و لە شوێنیدا دانیشتوانی عەرەب دانران و پێیان دەگوترێت عەرەبی هاوردە،  بۆ دەستکاریکردنی پێکهاتەی دیمۆگرافی شارەکە تا ئێستەیش پڕۆسەی دەرکردنی کوردو داگیرکردنی گوندو زەوییەکانیان و نیشتەجێکردنی عەرەب بەردەوامی هەیە.

لەشکرکێشی ئەمریکا بۆ سەر عێراق لەساڵی 2003دا لە پڕۆسەی دیموکراسیکردنەوە وەرچەرخا بۆ دۆخێکی ئەمنی پڕ لە توندوتیژی تایفی کە  شەپۆلی نوێی کۆچی لێکەوتەوە.

سەرهەڵدانی داعش( 2014-2017) زۆرێک لە کوردانی ناچار کرد ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێبهێڵن، ئەمەش شەپۆلێکی دیکەی پەنابەر و ئاوارە ناوخۆییەکانی دروست کرد. کوردە ئێزیدیەکان بوونە گەورەترین  قوربانی توندوتیژیەکان، جگە لە کۆچبەرکردنی دەیان هەزاریان، بەکۆمەڵیش گولە بارانکران. 

 لە میانی جەنگی ناوخۆی سوریا (2011-ئێستا)ش  کوردەکان لە سوریا بەتایبەتی لە ناوچەی ڕۆژاڤا بەهۆی شەڕی ناوخۆ و ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا و هێرشەکانی داعش ڕووبەڕووی ئاوارەبوونی بەرچاو بوونەتەوە.

پڕۆسەی تواندنەوەو  پاراستنی کولتووری کوردی پرسێکی گرنگی ناو ئەم کۆنتێکستەیە،  زۆرجار مەبەست لە  کۆچی زۆرەملێ هەوڵدان بووە  بۆ لەناوبردنی  کولتووری کوردی،  لەگەڵ ئەمەشدا،  ڕەوەندی کوردی لە ڕێگەی ڕێکخراوە کۆمەڵایەتییەکان و هەوڵە کولتوورییەکان و چالاکیی سیاسییەوە کاریان کردووە بۆ پاراستنی میراتی کولتووری کوردیمان .

شەپۆلەکانی ئەم دواییەی کۆچکردن لە ئاسیا، ئەفریقا، ئێران، عێراق و ئەوروپای ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ئەوروپای ڕۆژئاوا، پڕ بوون لە کارەسات و نائومێدی. 

 ئەم گێڕانەوانەی خوارەوە هەندێک  ئازاری  کۆچی کوردین ئەزموونی دڵتەزێنی تاک و خێزانی کوردین. بیرکردنەوە لە ترس و خەونەکانیان و ئەو واقیعە سەختانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە ترژیدیایەکە بەردەوام دووبارە دەبێتەوە. 

شەپۆلە ترسناکەکانی دەریا 

هاوڕێم  سڵاو

 دەریا بە دڕندەییەکی بێ لێبوردەوە دەیقیژاند، شەپۆلەکانی بەر بەلەمە لاوازەکە دەکەوتن ئەو بەلەمە خراپەی کە خێزانە  بێهیواکانی هەڵگرتبوو. بەرزبوونەوەی بەلەمەکە بە شێوەیەکی سەیر ئێمەی بەرز دەکردینەوە، پێش ئەوەی شەپۆلەکە بێ بەزەیانە بە دۆڵی ئاوەکەماندابداتەوە، جووڵەیەک دڵ و دەرونمانی لەڕووی ترس و جەستەیشەوە دەهەژاند. 

دەمەوێت باسی  چاوە ترساوەکانی دایکێک و بێدەسەڵاتی باوکێکت بۆ بکەم، ئەوان لە بەر منداڵەکانیان خۆیان لەبیرکردبوو هیچ پێیان وانەبوو ئەوانیش ڕۆحێکیان پێیە.

 تیشکی کاڵی بەیانیش وەک ئەوەی ڕووناکی فلمی مەرگ بێت، ئەم ناوەی ڕوونکردبۆە، بەڵام لە ئممید زیاتر نائومێدی نیشانداین، دەریایەکی بێ کۆتایی نیشانداین.

دایکێک منداڵەکانی بە سنگی خۆیەوە گرتبوو، چاوەکانی لە ترساندا زیاتر کرابوونەوە،  لەگەڵ شەپۆلەکاندا  لە ئاسۆیان دەڕوانی دەگەڕان بۆ  نیشانەیەکی بچوکی ژیان،  لەوێ نەک ئاو، وشکانی ئاماژەی ئاوەدانی بوو، نازانم بۆ ئەو پەندە کوردیەم بیرکەوتبۆوە کە دەڵێت ئاو وئاوەدانی لێرە وشکانی نیشانەی ئاوەدانی بوو، نیگاکانیان کە بەدوای تۆزە وشکانییەک دەگەڕان ماندوو بوون، ئێمە دەخنکاین لە تینیەتی نا لە نەبوونی وشکانی،  ئەمە تیرۆرێکی بێدەنگ بوو،  تیرۆری ژینگەی سروشتی،  تیرۆری دەریا، ترسی لە لەدەستدانی ئازیزان لە دەریای بێبەزەییدا.  لە تەنیشت ئەو باوکێک بە دەستی توند جومگە سپییەکانی لای بەلەمەکەی گرتبوو، بێدەسەڵاتییەکەی جیاوازیەکی زۆری هەبوو لەگەڵ ئەو هێزەی کە بڕیار بوو بۆ منداڵەکان بەرجەستەی بکات، هەستم دەکرد منداڵەکانیان کە ترسی باوکیان دەبینی دەیانزانی لەگەڵ بێ چارەیی بەرەو ڕوودەبنەوە،  باوکەکە مێشکی بە حیسابات و دوعا و ئارەزووی بێهودەوە خەریک بوو، کە تاکە ڕێگەی بوو  بۆ پاراستنی خێزانەکەی، تەنانەت لە کاتێکدا وا دیار بوو شەپۆلەکان بڕیاریان داوە لێمان نەبوورن و  بمانکێشنە ژێرەوە.

 لەناو ئەو پەرێشانییەدا، ژن و مێردێکی گەنج بە یەکترەوە لکابوون، خەونەکانیان تێکەڵ بە ڕشاندنی خوێی دەریاکە ببوو. ئەو منداڵە کە وێنەکەیم بۆناردیت کوڕێک بوو کە تازە گەیشتبوە لێواری پیاوەتی، بە تێکەڵەیەک لە هیوا و ترسەوە سەیری داهاتووی دەکرد، خەونی بە خاکێکەوە دەبینی کە بتوانێت لێی فێربێت و هەڵ بدات و ڕزگاری بێت لەو توندوتیژی و هەژارییەی کە لە ماڵەکەی خۆی دووری خستووەتەوە.

لەگەڵ دەزگیرانەکەیدا پێکەوە دەلەرزین، بوکەکەیش تازە نەمامێک بوو، خەونی ژیانێکی نوێیان پێکەوە هەبوو،  کە بتوانن خێزانێک بنیات بنێن و هەرگیز سێبەری  شەڕ و برسێتی نەبیننەوە. 

 هەر ساتێک لەسەر دەریاکە درێژدەبووەوە بۆ ئەبەدیەتێک.  زەرپەڕی بەیانی  پشوویەکی کەمی بەدوای خۆیدا هێنا، ڕووناکییەکە نەک مژدەی ژیانی پێ نەبوو بەڵکو  فراوانییەکی بێ کۆتایی زەریا و  تەحەددای نەبڕاوەی لە پێشەوەمان  ئاشکراتر  دەکرد. خۆری پاشنیوەڕۆ بەلەمەکە و  ئێمەی  دەکوڵاند و هێز و هیوامانی کەمتر کردەوە.  شەویش  وەک کفنێک دابەزی، تاریکیەکە  دەنگە شەکەتەکەو وترسە قوڵ و ڕۆچوەکەی گەورەتر دەکرد. 

وا دیار بوو بەلەمەکە لە لێواری داڕماندایە. ئاو بێ وەستان ڕژایە ژوورەوە،  لەبری مژدەی ژیان، هەر شەپۆلێک وا دیار بوو بەڵێنی مردنیێکی  دەگەیاند.

 کە دواجار مردنیش هات ئەویش وەک  دەریا دڕندەکە  کتوپڕ بوو،  وەک ئەوەی نیگەران بێت کە بەربەرەکانیمان کردووە.  منداڵێک کە لە دەستی دایکی خلیسکا، شەپۆلەکان لە چرکەیەکدا بۆ هەتا هەتایێ بردیان. هاواری دیک  شەوەکەی دڕی، دەنگێکی پاک پڕ لە  ترس و ئازار بەسەر ئاوەکەدا ڕۆیشت . لەو ساتە ترسناکەدا، واقیعی مەترسییەکانمان بوو بە شتێکی حاشا هەڵنەگر.  دەریا کە سەردەمانێک ڕێگایەک بوو بۆ ژیان ببوو بە مەرگ.

 لە کاتژمێرە بێدەنگەکانی شەودا، کە شارەکە مت دەبێت،  کۆچبەرێک لە تەنیشت پەنجەرەکەوە دادەنیشێت و چاوی بڕیوەتە مانگ. مانگ خۆی شایەتحاڵێکی  بێدەنگە بۆ گەشتە بێشومارەکان، بۆیەش فایەق بێکەس مانگی کردۆتە پەناگەی حەسرەت،

ئەی مانگ من و تۆ هەردوو هاودەردین

هەردوو گرفتار یەک ئاهی سەردین

تۆ وێڵ و ڕەنگ زەرد بەئاسمانەوە

منیش دەربەدەر بە شارانەوە

دەخیلتم ئەی مانگ قیبلەی دڵداران

دەرمانی دەردی دڵەی بیماران

شەوێکە و ئەمشەو بگەرە فریام

بێ یار و هاودەم عاجز و تەنیام

 پەیوەندییەکە بە نیشتمانەوە.  لە ژێر ڕوناکییە ئارامەکەی هەمان مانگدایە، لە گوندەکەیدا  دایکی سەرقاڵی کارەکانی ئێوارە بوو، باوکی لەگەڵ دراوسێکانی باسی ڕووداوەکانی ڕۆژەکەی دەکرد و منداڵانیش لە شەقامە تۆزاوییەکاندا یارییان دەکرد.  بۆنی یاسمین و دەنگی بانگی ئێوارە مێشکی پڕ دەکرد.

 ئەم یادەوەرییانە  بەرجەستەن تا ڕادەیەک  زینیەتی وادەزانی دەتوانی دەستیان لێ بدات.  ئەمانە تەنها بیرەوەری نین بەڵکو بەشێکی زیندوون لە خودێک کە هەست و ناسنامەکەی پێک دێنێت ولە شارە جەنجاڵەکەی  وڵاتە نوێیەکەیدا، ئەم یادەوەرییانە لەنگەری ئەون.

 هاوڕێکەم کە لە نوقمبوونی بەلەمەکە ڕزگاری ببوو،  لێرە لە بەرخۆری ئەڵمانیادا هەستی بە بەیانی ڕۆژێکی نوێی کرد.  لەسەر بەلەمەکە تیرۆژی ڕۆژ  پانتاییەکی بێ بڕانەوەی  فەزای مردنی ڕاستەقینەی نیشاندەدا،  لێرەدا مانگ هاوەڵ و هاودەردیەتی، لە  بەلەمەکەدا مانگ گاڵتەی بەنزیکبوونەوەی مەرگی دەکرد، مانگ هێجگار دووڕوو بوو، بزەی بە مەرگ وژیان، خەم و شادی، ژوان و ماچی لێوبردەو ئازاردانی جەلاد بۆ قوربانیدێت، مانگ کاروانچی دەخاتە بەردەم سێرەی  پاسدارو دەستەی کێژانیش لەبەرشۆقە نەرمەکەی دەسکەنەی ورتەورت دەکەن و بە قاقایەک گرێیدەدەن.

 لێرەدا خەڵکی دەوروبەری بە خێرایی بۆ ژیان ڕادەکەن لەوێ بە خێرایی بۆ مردن ڕایان دەکرد. لێرەدا، هەناسە ژیانە؛  لەوێ، هەناسە ئاوی مردنی هەڵگرتبوو. لێرەدا چاوەکان بچووک و گەشاوەن؛  لەوێ، لە ترسدا فراوان ببوون. لێرەدا دەنگی پێکەنین و زەرنگەی  پارە؛  لەوێدا دەنگی گریان و زرینگانەوەی تێلی یادەوەرییەکان کە لە ڕۆحدا دەپسێن. 

کەی سیاسەتێک کە تابلۆکانی ئەم مەرگەی کێشاوە دەتوانێ وەک جەلادێک وێنەی جوانی قوربانێت نیشان بدات، ئەو لەسەر داری قەسابییەکە جێی دێڵێت، تەنیا ئەدەب دەتوانێت پێمان بڵێت چی ڕوویدا. 

 لە ئەدەبدا، کۆچکردن بە شێوەیەکی زەلاڵ  لەلایەن نووسەرانی جۆراوجۆرەوە نەخشێنراوەتەوە، کە دەتوانێت لە ڕێگەیەوە لە کاریگەرییە قووڵە دەروونی و سۆزدارییەکانی لەسەر تاکەکان بزانین. 

جۆن شتاینبێک تان لەبیرە، ئەی کۆچی کاسەی تۆز لە ساڵانی ١٩٣٠دا  کە گەشتە پڕ لە حەسرەتەکەی بنەماڵەی جۆاد لە ئۆکلاهۆما بۆ کالیفۆرنیا نیشاندەدات؟

 شاکاری، (رزگاربوان لە مێژوودا)، نیشانماندەدات کە بە درێژایی مێژوو کەسایەتییەکانی وەک ڤیکتۆر فرانکڵ کە لە هۆلۆکۆست ڕزگاری بووە و دواتر لە  "گەڕانی مرۆڤ بۆ مانا" تێهەڵچۆتەوەو، چۆنیەتی تاکەکان و بەرگەگرتنی ئازارەکاو هەڵکشان بەرەو ئامانج و خۆڕاگری لە نێوان دووکەلتوردا کەڵتوری زێدو کەلتوری نیشتیمانمان پێ دەڵێتەوە .

 لە ڕووی دەروونییەوە، کۆچکردن دەتوانێت ببێتە هۆی یارییەکی ئاڵۆزی خەم و لەدەستدانی ئومێد.  زۆرجار ڕزگاربوان لەگەڵ فشاری دوای کارەساتەکە، جێگۆڕکێی کولتووری و قەیرانی ناسنامەدا دەجەنگن.  بەڵام توانایەکی سەرنجڕاکێشیش هەیە بۆ خۆڕاگری و گونجاندن.

هەر ئەم توانایەیەتی  وادەکات مرۆڤ هەمیشە  پێیەکی لە داهاتوودا بێت، وەک دایناسۆرەکان و سەدان جۆر گیان داری دیکە نەفەوتێت، گومانم نییە مرۆڤ خۆی لەگەڵ دنیا خراپبوونیش دەگونجێنێت، دەنا  زەبر و زەنگی جێهێشتنی زێدی مرۆڤ دەتوانێت ببێتە هۆی خەمێکی قووڵ و هەستکردن بە لەدەستدان کە ڕەنگە ساڵانێکی زۆری پێبچێت تا لەگەڵیدا هەڵبکات.

بەتایبەتی بۆ ئەوانەی کارەساتیش لە خۆ دەگرن، ئەوە ئەدەب و هونەرن لە بەرامبەر ئەم جۆرە نەهامەتیانەدا ئامرازێک بۆ تێگەیشتن و پرۆسێسکردنی ئەزموونی کۆچبەران پێشکەش دەکەن. لە ڕێگەی چیرۆک و شیعر و گێڕانەوەی کەسییەوە، دیمەنە سۆزداری و دەروونییەکانی کۆچکردن دادەڕێژنەوە، دڵنەوایی و تێڕوانینی ئومێد بەخش بەو کەسانە دەبەخشێت کە ئەم گەشتە مەترسیدارە ئەنجام دەدەن.

ئەمە پارادۆکسی تراژیدی ئاگرە لە ژیانی کۆچبەراندا، هێزێکی توخمیی سەیرە،  پێناسەی تێکۆشانیانە و سەرپێچیش دەکات و هێڵی تەنکی  نێوان مانەوە و لەناوچوونیشە. 

لە جەوهەری بێبەزەییدا دەبێتە ئازاردەرێکی بێوچان بۆ منداڵانی ئاوارە، کە لە ئێستاوە بێبەشن لە لانەو ماڵ.  ئەم منداڵانە کە دەریای مەترسیدار و ڕێگای خیانەتکارانەیان ئازایانە بڕیوە، ئێستا ڕووبەڕووی دوژمنێکی نوێ دەبنەوە،   ڕووبەڕوووی ئاگری بێباک دەبنەوە.

 ئاگر بەم گەرمییەیی خۆی منداڵان بەرەوڕووی سەرمای بێ لێبوردن دەکاتەوە. 

ساڵی 2020 لەێۆنان/لێسبۆس/ کەمپی مۆریا  ئاگرێکی بەرفراوانی  لێکەوتەوە و وێرانی کرد و هەزاران پەنابەر، بەکوردەکانیشەوە پەناگە سادەکەیان بوو بەخۆڵ. خێوەتگەکە  بۆ تەنیا نزیکەی ٣ هەزار کەس دروستکرابوو٫ کەچی زیاتر لە ١٢ هەزار کەسی تێدا نیشتەجێکرابوون.

ساڵی 2021 لە بەنگلادش ئاگرێکی گەورە کەوتەوە کەمپی پەنابەرانی ڕۆهینگیایانی وێرانکرد، کە بووە هۆی گیانلەدەستدانی لانیکەم ١٥ کەس و برینداربوونی سەدان کەس و بە  هەزاران کەسیش بێ نوا مانەوە.

 ئاگرکەوتنەوەیەکی دیکە لە بۆسناو هرزەگۆڤینیا (کەمپ)ی کۆچبەرانی (لیپا)ی وێران کرد و نزیکەی هەزار و ٢٠٠ کەس لە ساردییەکی بێ بەزەیدا بێ پەناگە کردن.

  ساڵی 2021 لە  پارێزگای دهۆک  ڕووداوی ئاگر کەوتنەوە لە کەمپی شاریای ( ئێزیدی)یەکان  کەوتەوە لە هەمان ساڵدا، ئاگر لە کەمپی ئەلهۆل لە سوریا کەوتەوە کە تا ئێستەش داعشەکانی تێدایە، ڕێکەوتێکە، لەهۆک  کەمپی قوربانییەکان و لە ئەلهۆل کەمپی جەلادەکان بەر توڕەیی ئاگر کەوتن. 

لە هەمان ساڵدا 2021 بۆ جاری دووەم  ئاگرکەوتنەوە لە کەمپە قەرەباڵەکەی ئەلهۆلی حەسەکەی سوریا کەوتەوەو چەند کەسێک گیانیان لەدەستدا، لەنێویاندا مندالی بێگوناحیش  هەبوون.

لە ساڵی 2020 کەمپەکانی خازر و حەسەن شام و لە 2021  لەکەمپی دێبەگە و 2022  لە کەمپی قادسیە ئاگر کەۆتۆتەوە.  

 ئیرۆنی دڕندانەی (مردن) بە (ئاگر) یان بە (ئاو) بێت پێمان دەڵێت کە ئاو و ئاگر لە ڕوانگەی قوربانییە کۆچبەرەکانەوە دوو بکوژی بێدەنگن. 

ئاو دەبێتە بکوژێکی نەرم و بێ بەزەیی،  ئاگریش بەدەم سەماوە ڕوحەکان لەگەڵ پەپولەی خۆڵو سوتودا دەکاتە تراویلکەی چاوان، لە کاتی بردنی گیانی منداڵەکاندا هەردووکیان بەرز دەبنەوە، ئاو بە شەپۆلەکانی ئاگرێش بە بلێسەو گڕەدڕەکەیەوە. 

کۆچبەرێک دەیگوو، کاتێک بەڕێدەکەوین چاو لە پشتی دەریا دەکەین، دەریاکە وەک خائینێک دێتەبەرچاو کە لەسەر ڕێگەمان وەستاوەتەوە.

 فراوانی و هێزی دەریاکە دەتوانێت هەستکردن بە بێ بایەخی و بێدەسەڵاتی مرۆڤە کۆچبەرەکە کە پڕە لە هەستی دوودڵی بوروژێنێت وئەو تراژیدیایە گەورەتر بکات کە لە کاتی ئەم جۆرە کارەساتانەدا ئەزموون دەکرێت.

  زۆرجار خنکان مردنێکی بێدەنگە و ئاگریش سەماکارێکی  بێ بەزەیی، لە کاتێکدا بە بڵێسەکەی کۆچبەرەکان لە سەرما دەپارێزێت، بە خێرایی دەگۆڕدێت بۆ بێ ئابڕوویەکی تۆقێنەر. 

تەنانەت  بە پێچەوانەی خنکان، مردن بە ئاگر ئازارێکی توندی جەستەیی پێوەیە، لەسەر بریندارەکانیش شوێنەواری  دەروونی و جەستەیی  بەجێدەهێڵێت. 

 هەردووکیان  ئاو و ئاگر توخمگەلێکی سروشتین کە دەبنە سەرچاوەی ئازاری نەبڕاوە بۆ کۆچبەران.

 زۆربەمان  بە جاک لەندەن ئاشناین، زیاتر لە ڕێگەی دانچەرموو هاوەڵی سەفەری سەگە دووڕەگە ئازاکەی بووین،  با لێرە لە ڕێگەی  کتێبێکی دیکەوە بۆ (دروستکردنی ئاگر)ێک  لەگەلیدا بین، لەندەن واقیعە سەختەکانی سروشت و ململانێی مرۆڤ بۆ مانەوە نیشان دەدات.

 پاڵەوانبازیێک  بۆ کردنەوەی  ئاگر لە بیابانی بەستووی یوکۆن ڕێکدەخات٫ لە ڕاستیدا ئەمە ململانێی مەرگ و ژیانە. ئاگر کە جەلادی  جەستەی ژنانی نائومێدی کوردستان و ڕەقیبی بازاری لەنگەو قەیسەری و سوکی چەلێی دهۆک و گەنمی جوتیاران کوردە،  لێرە لە بیابانی بەستووی یوکۆن هێمای ژیان و مانەوەیە. (پاڵەوانیەتی) کردنەوەی (ئاگر)ە و (شکست)یش نەکردنەوەیەتی،  (کردنەوە)ی سەرکەوتنی مرۆڤ و (نەکردنەوە) ی لاوازی مرۆڤ بەرامبەر  سروشتی بێیاک دەگەێنێت.

ڕۆمانە باشەکان دەگەنە هەموومان، ئەگەر نەشیان خوێنینەوە، فلمەکان لە ڕێگەیەکی دیکەوە، پێمان دەگەێننن، بۆ نموونە،  فیلمی (فارنهایت ٤٥١)ی ڕەی برادبێری دووکاتژمێرە وبە قووڵی و فرەلایەنییەکەی لە بەکارهێنانی ئاگر وەک هێمای لەناوچوون و لەدایکبوونەوە، سانسۆر و ڕۆشنگەری دەناسرێتەوە.

ئەگەر دەمانەوێت  پشکنینێکی سەرنجڕاکێش  بۆ مۆتیڤی ئاگر  لە ئەدەبیاتی مۆدێرندا بکەین دەبێت لانی کەم فلمەکە ببینین.

بەرهەمەکانی برۆنتێ، کۆنراد، ئێسکیلۆس و لەندەن، لێکدانەوەی دەوڵەمەند و جۆراوجۆر بۆ ئاگر پێشکەش دەکەن، کە ڕەنگدانەوەی گرنگییە بەردەوامەکەیە لە نەریتی ئەدەبیدا.