دەوڵەتی قوڵ لە ئێران، تورکیا، عێراق و مسر (عێراق)

بەشی سێیەم و چواره‌م

لە سەردەمی دیکتاتۆریەتی (سەدام) دا  دەوڵەتی قووڵ لە عێراقدا نەبوو، ڕژێم خۆی هەمووشتێک بوو، لە دوای 2003  دەوڵەت، یا دەسەڵاتی قوڵ لە عێراق بە تۆڕێک لە داموودەزگە، میلیشیاکان و کەسایەتییە سیاسییەکان دەگوترێت، کە لە پشت پەردەوەوە  کۆنترۆڵکردنی سیاسەت و ئاراستەی دەزگە فەرمییەکانی حکومەتی عێراق دەکەن.

 ئەم تۆڕە زۆرجار توخمەکانی سەربازی و دەزگا هەواڵگرییەکان و گروپە نیمچە سەربازییەکان و نوخبە سیاسییەکان لەخۆدەگرێت.

مێژووی دەوڵەتی قووڵ لە عێراقدا ئاوێتەی پێشهاتە سیاسییەکان و  ململانێی دەسەڵات لە ناوخۆی شیعەکان بووە، سەرنجی قوڵی لەسەر لەقالبدانی کورد وسڕینەوەی میراتی سونەیە لە دەسەڵاتی عێراقدا، وەکالەتی ئێرانیشی کردووە لە جەنگی داگیرکەردا.

لە (١٩٦٨-٢٠٠٣)لەسەردەمی ڕژێمی (سەدام حوسێن)دا ،  عێراق لە ڕێگەی تێکەڵەیەک لە سەرکوتی دڕندانە و تۆڕی هەواڵگری بەرفراوان و ئامادەیی سەربازی بەهێز بەڕێوەدەبرا.

ئەمن و ئیستیخبارات و ئامێرە ئەمنییەکانی دیکە ڕۆڵی چارەنووسسازیان لە سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکان و پاراستنی کۆنترۆڵی ڕژێم بەسەر عێراقەوە هەبوو.

لە کاتێکدا ئەم قۆناغە بە حوکمڕانی تاکڕەوانە دەناسرێت نەک دەوڵەتێکی قووڵ بەو مانا هاوچەرخەی مەبەستمانە.

شێوازەکانی کۆنترۆڵکردن و چاودێری نهێنی سەردەمی بەعس ئەزموون و مەفهوموو پێشینەیەکیان بۆ پێکهاتەکانی دەسەڵاتی داهاتوو دوای 2003 ئامادەکرد، بە چەشنێک ئەزموونی دامەزراوەکانی ئەمڕۆی عێراق بەشێکی بۆ ئەوان ڕۆژان دەگەڕێتەوە کە بەعس حوکمی دەکرد.

لەو بۆشاییەی دەسەڵاتدا کە بەهۆی ڕووخانی (سەدام حوسێن)ەوە دروست بوو، ئێران بە خێرایی هەنگاوی ناوە بۆ زیادکردنی نفوزی خۆی لە عێراقدا.  میلیشیاکانی پاڵپشتیکراوی ئێران، لە نموونەی حیزبوڵڵا و عەسائیب، وەک یاریزانێکی بەرچاو لە دیمەنی ئەمنی عێراقدا دەرکەوتن.

 ئەم میلیشیایانە کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر بابەتە سیاسی و ئەمنییەکان هەیە، بە پلەیەک بە سەربەخۆیی و زۆرجار لە دەرەوەی کۆنترۆڵی حکومەتی ناوەندی کاردەکەن.

دەوڵەتی قوڵ لە بەرەسمی کردنی حەشدی شەعبی کە بە سوپای پاسدارانی عێراقیش دەناسرێت جێگیرتر بوو، لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا نوێنەری پارتەکانی سەربە ئێران دەگەنە پەڕلەمان ولەحکومەتدا پشکی گەورەیان هەیە، بەچەشنێک کە دادگای باڵای فیدڕاڵی و دەزگەکانی دادوەریش بەشێکن لە دەوڵەتە قوڵەکە، لە دوای 2003 تا دواین هەڵبژاردن خۆی قایم کردووە، هەرگیز دەوڵەتی قوڵ ڕێگەی نەداوە براوەی هەڵبژاردن حکومەتی عێراق فۆرم بکات.

لە دوکاتی جیاوازدا هەرچەندە زۆرینەشیان هێنابوو،  ڕێگە بە ئەیاد عەلاو و موقتەدا سەدر نەدرا حکومەت دروست بکەن.

کەسایەتییەکانی وەک نوری مالیکی کە لە ساڵی ٢٠٠٦ تا ٢٠١٤ وەک سەرۆکوەزیرانی  عێراق کاری کرد، پەرەی بە  چەسپاندنی دەسڵاتی قوڵدا.

لە سەردەمی مالیکیدا،  میلیشیاکان و هاوپەیمانە سیاسییەکانیان کاریگەرییەکی بەرچاویان بەسەر دامەزراوەکانی دەوڵەتدا هەبوو.

 پارتی دیموکراتی کوردستان تاکە هێزی عێراق بوو، بەرەنگاری دەوڵەتی قوڵدا دروست کرد.
لەکاتێک دا حەشدی شعبی بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش دامەزراو پێشمەرگەی کوردستان سەری ڕەمی جەنگی تێکشکاندنی داعش بوو، بەڵام حەشدی شەعبی پەلاماری کەرکوک و پێشمەرگەیدا.

جگە لە سەرکوتکردنی موقتەدا سەدر،  ناڕەزایەتییەکانی ساڵی ٢٠١٩ یش لەلایەن داودەزگەو ملیشیاکانی دەوڵەتی قوڵ سەرکوتکران، بەسەدان لاوی عێراق لەشارە شیعییەکان کوژران.

 دەوڵەتی قوڵ لە عێراق بۆ بەرژەوەندی دەرەکی کاردەکات، کۆنتڕۆڵی سەرچاوە داراییەکانی کردووەو، عێراقیش دووچاری گەورترین پشتگوێخستنی خزمەتگوزاری بوە، کێشەی خزمەتگوزاری تەندروستی، ئاوی پاک، بەبیابان بوون،  ئاسایش وگەندەڵی سیستەماتیک ناڕەزایی گەورەی لێکەوتۆتەوە.

ناڕەزایێەکان کە عێراقی بۆ جیهان ئاشکراکرد، ئاشکرای کرد کە مافیاگەری دەوڵەتی قوڵ ئایندەی گەلانی عێراق بەرەو تاریکی دەبات.

بێ ویستی عێراقییەکان و حکومەتی عێراق، دەوڵەتی قوڵ عێراقیکردە مەیدانی تەسفیەیی حساباتی نێوان ئێران و ئەمریکا.

تەحەددای بەردەوام لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا دیمەنێکی سیاسیی پارچەپارچەی بەخۆیەوە بینی، لەکاتێک دا هیچ لایەنێک زۆرینەی یەکلاکەرەوەی بەدەست نەهێنا.

هەڵبژاردنەکان جەختی لەسەر ئاستەنگە بەردەوامەکانی حوکمڕانی لە وڵاتێکدا کردەوە کە دەوڵەتی قووڵ ومیلیشیا ڕەگداکوتاوەکان و کوتلە سیاسییە دووڕەگەکان بڕیاری یەکلاییکەرەوەی تێدا دەدەن.

به‌شی چواره‌م

چەمکی "دەوڵەتی قووڵ" لە میسردا هێجگار بەرجەستەیەو ئاماژەیە بۆ تەون وداوێکی پتەوی نوخبەی سەربازی، هەواڵگری و سیاسی کە لە پشت پەردەوە کۆنترۆڵی سیاسەت و ئاراستەی حکومەت وڵاتەکە دەکەن.

لە مێژووی مسڕدا، ئەم تۆڕە هەوڵی پاراستنی دەسەڵات و بەرژەوەندییەکانی داوە،  زۆرجارانیش له سەر حسابی دێموکراسی جوڵاوەتەوە، بەتایبەتی کە مێژووی دەوڵەتی قووڵ لەمیسردا لە سەردەمی بەهاری عەرەبی و دوایی دەبینین، ئەوا وەک ناوەڕاست و چارەگی کۆتایی سەدەی بیستەم دیسان تێکەڵ بە پێشهاتەکانی  سیاسیی ودەستێوەردانەکانی سەربازی و دینامیکی ئاڵۆزی حوکمڕانیی بووە.

دەسەڵاتی مسر  پێش شۆڕشی 1952 پاشایەتی بوو. ئەوکاتە گۆڕەپانی سیاسی میسر  تێکەڵەیەک بوو لە هێزی شاهانە و ناسیۆنالیستی تازە پشکوتوو. تێوەگلانی سەربازی لە سیاسەتی مسردا لەو قۆناغەدا واتە لە سەردەمی( شا فاڕوق)دا دەستی پێکردو وەک میرات بۆ ئێستەیش ماوەتەوە، بە تایبەتی (بزووتنەوەی ئەفسەرانی ئازاد) ڕۆڵێکی سەرەکی لە (کودەتا)کەی ساڵی (١٩٥٢)دا هەبوو کە دەسەڵاتی (پاشا)یەتی ڕووخاند.

سەرهەڵدانی ئەفسەرە ئازادەکان
بزوتنەوەی ئەفسەرانی ئازاد شۆڕشی ساڵی ١٩٥٢ی مسری سەرخست. کە  لە ئەنجامدا کۆمارێک بە سەرکردایەتی محمد نەجیب ( ١٩٠١-١٩٨٤) دروست بوو.

دواتر عەقید جەمال عەبدولناسر سەرکردایەتییەکەی گرتەدەست. سەرۆکایەتی ناسر سەرەتای پێکهێنانی (دەوڵەتی قووڵ) بوو، ئیتر لەوەو دوا دەزگا سەربازی و هەواڵگرییەکانی مسر ڕۆڵیی کلاکەرەوەیان لە حوکمڕانیدا بینی.

ڕژێمی ناسر سەرنجی لەسەر چەسپاندنی دەسەڵات و بە نیشتمانیکردنی پیشەسازییە سەرەکییەکان و جێبەجێکردنی چاکسازییە کۆمەڵایەتییە بەرفراوانەکان بوو.  دەزگای سەربازی و هەواڵگری، بەتایبەتی بەڕێوبەرایەتی گشتی هەواڵگری (موخەبارەت)، ئامرازی سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن و پاراستنی دەوڵەتەکەی بوو.

سەردەمی سادات (1970-1981)
سادات چاکسازی ئابووری و گۆڕانکاری لە سیاسەتی دەرەوەدا کرد، ئەو کە شوێنی ناسری گرتبۆوە جیاواز دەردەکەوت وکاری جیاوازیشی ئەنجام دەدا،  لەوانە  کرانەوەو بازاڕی ئازاد و چوون بە ئاڕاستەی ڕۆژئاوادا،   سیاسەتەکانی سادات، بە بەشێک لە نوخبەی سەربازی و سیاسی هەزم نەدەکرا، گرژی ناوخۆیی گەیشتە لوتکە، کە دواجار لە ساڵی 1981 سادات لەلایەن ئیسلامییەکانەوە تیرۆر کرا، تیرۆرێک تا ئێستەیش دەرگەی بۆ دەستێوەردانی دەوڵەتی قوڵ بەتایبەتی دژی ئیسلامییەکان واڵاکردووە.

لە سەردەمی سەرۆکایەتی (سادات)دا، کاریگەریی قووڵی دەوڵەت بەردەوام لە هەڵکشاندا بوو. دەزگاکانی  سەربازی و هەواڵگریی وەک ناوەندەکانی دەسەڵاتی مسڕ مانەوە. تیرۆرکردنەکەی لاوازترین خاڵی دەوڵەتی قووڵ بوو، کە تێگەیشت هێشتا ئاستەنگی گەورەیان لە پێش هەیە.

سەردەمی موبارەک (١٩٨١-٢٠١١)
لەوانەیە سەردەمی (حوسنی مبارەک) سەردەمی سەقامگیری درێژخایەن و گەشەی ئابووری مسر بووبێت، کە بۆ ماوەی (سێ دەیە) بەردەوام وڵاتەکەی لە جێگیریدا هێشتەوە، بایەخی بە سەقامگیری و گەشەی ئابووری دەدا، ڕۆڵی مسڕی لە سیاسەتی ناوچەیی و جیهانیدا زیادکردبوو، ئامۆژگاری سەرکردە عەرەبییەکانی دەکرد؛ ئارام و مەند بن، سەرۆک موبارەکیش  بۆ پاراستنی دەسەڵاتەکەی وبنبڕکردنی ناحەزانی پتر پشتی بە دەزگا سەربازی و هەواڵگرییەکان بەستبوو.

دەوڵەتی قووڵی سەردەمی موبارەک هێندەی تر خۆی قایمکرد وکەسایەتییە سەربازییە سەرەکییەکان دەسەڵاتی  سیاسی و ئابوریان بەدەستەوە بوو.

وەزارەتی ناوخۆ لە ڕێگەی لقە جیاوازەکانی وەک دەزگای لێکۆڵینەوەی ئاسایشی دەوڵەت (SSIS) ڕۆڵێکی چارەنووسسازی لە چاودێریکردن و سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆندا بینی.

دەسەڵاتی مبارەک بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی بەلای بەرپرسانی سەربازیدا شکاندەوە، لە کەرتە جیاوازەکاندا  قۆرخکاریان کردبوو، لەوانە بیناسازی، بەرهەمهێنان و گەشتیاری.

بە هۆی ڕاپەڕینەکانی  ساڵی ٢٠١١ی مسر، کە بەشێک بوون لە بەهاری عەرەبی، موبارەک لە دەسەڵات خرا، ئەمەش بە مانای لاوازبوونی دەوڵەتی قوڵ بوو.

تەنانەت داواکاری خەڵکی (مەیدانی ئازادی) سەرەڕای چاکسازی سیاسی، ئابوری، دادپەروەری کۆمەلایەتیش بوو، کۆتایهێنان بە زەبروزەنگ و داپڵۆسینەکانی داودەزگە سەرکوتکەرەکانی وەک پۆلیس خواستی یەکدەنگی هاوڵاتیانی مسر بوو. لە ئەنجامدا موبارەک ملیداو دەستی لەکارکێشایەوە.

لەوکاتەدا دەوڵەتی قووڵ بەخۆکەوت و لایەنی سەربازی بە خێرایی هەوڵی پڕکردنەوەی بۆشایی دەسەڵاتیدا، خۆیشی وەک پاسەوانی شۆڕش جێگیر کردو بویشی چووەسەر.

دوای مبارەک ئەنجومەنی باڵای هێزە چەکدارەکان، کۆنتڕۆڵی مسری کردو سەرپەرشتی قۆناخێکی ڕاگوزەری سەختی گرتە ئەستۆ.

سەرهەڵدانی ئیخوان موسلیمین
لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠١٢دا محەمەد مورسی کاندیدی ئیخوان موسلیمین سەرکەوتنی بەدەست هێنا.   (سەرۆکایەتی مورسی) یان بەوە تۆمەتبارو دواتر تاوانبارکرد کە هەوڵی کەمکردنەوەی نفوزی سەربازی ولەقالبدانی دەوڵەتی نەتەوەیی مسری هەبووە گوایە ویستویەتی ئاڕاستەی ئیسلامی لە مسر جێبەجێ بکات.

بۆیە هەوڵەکانی ئەنجومەنەکە، دادوەری مسر، موخابەرات وپۆلیس، بەگژداچونەوەی مورسی هەڵبژێردراو وئیخوان موسلیمین بوو،دواتر  پێکەوە کۆنتڕۆڵیان کرد.

سەرەنجام (دەوڵەتی قووڵ لە مسر)   (کودەتایەکی سەربازی)  لە مانگی تەمموزی ٢٠١٣ بە سەرۆکایەتی (ژەنەڕاڵ عەبدولفەتاح سیسی) لە دژی (موڕسی) سەرخست.   هەرچەندە کودەتاکە ڕووبەڕوی  ناڕەزایەتی بەرفراوان بۆوە،  دیسانیش ئامانجەکانی بەدەست هێنا و کۆتایی بە دەسەڵاتی مورسی و ئیخوان هێنا.

 سەرۆکایەتی عەبدولفەتاح سیسی بریتی بووە لە چەسپاندنی دەسەڵاتی سەربازی و سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییە سیاسییەکان. دەوڵەتی قووڵ بە سەرکردایەتی سیسی کۆنترۆڵی خۆی بەسەر دامەزراوە و کەرتە سەرەکییەکان بەهێزتر کردووە.  (ئەویش) وەک (مبارەک) به رژەوەندییه ئابورییەکانی بەرپرسانی (سەربازی) زیاتر کردووە .

تا ئێستەیش، حکومەتەکەی سیسی بێ بەزەییانە ئۆپۆزسێۆن سەرکوت دەکات. لایەنی ئەمنی دەوڵەتی قووڵ، لەوانەش دەزگاکانی پۆلیس و هەواڵگری، ڕۆڵێکی سەرەکییان لە ئەنجامدانی ئەو توندو تیژیانەدا هەیە
 
سەرەڕای هەوڵەکان بۆ سەقامگیرکردنی ئابووری و ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی، میسر ڕووبەڕووی ئاستەنگە ئابوورییە بەردەوامەکان دەبێتەوە، میللەتێک کە تا ساڵی ٢٠٢٤ ژمارەی دانیشتوانی بە نزیکەی ١١٠ ملیۆن کەس مەزەندە کراوە، لە دۆخێکی ئابوری کەوتوودا دەناڵێنێت، کە  بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری، هەڵاوسان و قەرزی گشتی.  نائارامی کۆمەڵایەتی و ناڕەزایەتی پچڕپچڕ ڕوخسارە دیارەکەیەتی.

سەرەڕای ژیان تاڵی لە مسر، لەدیدی نەتەوەییەکانیانەوە، ڕۆڵ وتوانای دەوڵەتی قووڵ بۆ بەڕێوەبردنی ئەم تەحەددایانە لە هەمان کاتدا بۆ پاراستنی هەیبەت و دەسەڵاتی سەربازەکان وەک هۆکارێکی سەرەکی بۆ سەقامگیری میسر دەمێنێتەوە.

پەیوەندییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکانی میسر، لەوانەش مانەوەی لەگەڵ هاوپەیمانە نەریتییەکانی،  لەگەڵ دەوڵەتانی کەنداو و ڕۆڵی لە ململانێ ناوچەییەکان، لە ژێر کاریگەری بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی دەوڵەتی قووڵدایە.

بەشداری سەربازی مسر لە داینامیکی ئاسایشی ناوچەکە و هاوئاهەنگی لەگەڵ ئەکتەرە نێودەوڵەتییە بەهێزەکاندا جەخت لەسەر گرنگی بەردەوامی ئەو وڵاتە دەکاتەوە.

PM:12:44:11/07/2024

ئه‌م بابه‌ته 2360 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌

هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی