پسپۆڕێك هۆكاری سوتانی دارستانه‌كانی كوردستان ئاشكرا ده‌كات

‌وێنه‌كان له‌ دامه‌زراوه‌ی‌ ڕووه‌كی كوردستان وه‌رگیراوه‌

به‌م دواییانه‌ له‌ جیهاندا به‌هۆی به‌رز بوونه‌وه‌ی‌ زۆری پله‌كانی گه‌رما ڕوبه‌ری دارستانه‌كانی چه‌ندین وڵاتی جیهان سوتا به‌شێك له‌وان هه‌تا كاتی ئاماده‌كردنی ئه‌م ڕاپۆرته‌ هێشتا كۆنتڕۆڵ نه‌كراون، به‌شێك له‌ دارستانه‌كانی كوردستانیش له‌ ماوه‌ی‌ پێشودا سوتان و زیانی زۆر به‌ر ڕوبه‌ری سه‌وزای كه‌وت، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ كۆی گشتی ڕوبه‌ری سوتاوی دارستانه‌كان له‌ كوردستان به‌رده‌وام ڕوو له‌ زیادبوونه‌.

دارستانه‌كان گرنگی تایبه‌تیان هه‌یه‌، %80 جۆراوجۆری زینده‌وه‌ر له‌ دارستانه‌كان ده‌ژین، تۆبۆگرافیای كوردستان واته‌ به‌رز و نزمی خاكی كوردستان له‌ ناوچه‌ ده‌شتاییه‌كان ده‌ستپێده‌كات له‌به‌رزی( 170 مه‌تر - 3623 مه‌تر) و ئه‌م ڕێژه‌یه‌ش فراوانه‌ و دارستانه‌كان له‌( 500 مه‌تر بۆ 2000 مه‌تر) ده‌ستپێده‌كه‌ن ئه‌م ڕوبه‌ره‌ ڕۆڵی گرنگی هه‌یه‌ له‌ پاراستنی كۆی سیستمی  ژینگه‌ی له‌ زاگرۆس و ناوچه‌كانی دیكه‌، چونكه‌ پێش چونه‌ ناو ناوچه‌ دارستانه‌كان ناوچه‌ی‌ (ده‌شتای و سه‌روو ده‌شتای و پاشان دارستان و دواتر نیچمه‌ ئه‌لبی و دواتر ئه‌لبی)ه‌كان هه‌یه.

دكتۆر سامان ئه‌حمه‌د مامۆستای زانكۆ له‌ كۆلێجی ئه‌ندازیاری كشتوكاڵی ده‌ڵێت" ناوچه‌ ئه‌لبیه‌كان و نیچمه‌ ئه‌لبیه‌كان له‌ زۆر ڕوه‌وه‌ پشت به‌ ناوچه‌ی‌ دارستانه‌كان ده‌به‌ستێت، له‌ ناوچه‌ نیمچه‌ ئه‌لبی و ئه‌لبیه‌كان له‌ زستاندا ژیان سه‌خته‌ و چونكه‌ ناوچه‌كه‌ به‌ به‌فر داده‌پۆشریت، زۆربه‌ی‌ زینده‌وه‌ر و باڵنده‌كان له‌ ماوه‌ی‌ زستاندا ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ دارستانه‌كان،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا %75 ی ئاوی شیرین كه‌ بۆ خواردنه‌وه‌ی مرۆڤ  و كاری كشتوكاڵ به‌كارده‌هێندرێت  له‌ناوچه‌ شاخاویه‌كانه‌وه‌ دروست ده‌بێت، ئه‌وه‌ی‌ كه‌ زۆر گرنگه‌ لێره‌دا ناوچه‌ شاخاویه‌كانی زاگرۆس وه‌ك فلته‌رێكی ئاون به‌درێژای چه‌ندین كیلۆمه‌ترن و ڕۆڵی سه‌ره‌كی هه‌یه‌ له‌ ژیان و دروستكردنی ناوچه‌ی‌ تایبه‌ت به‌ كشتوكاڵ و ئه‌وه‌ش سروشتێكی تایبه‌تی به‌خشیوه‌ به‌ ناوچه‌كه‌، هه‌موو دارێكی پێگه‌یشتوو له‌ دارستانه‌كانی كوردستان له‌ زاگرۆس، به‌تایبه‌ت دار به‌ڕوویه‌كی پێگه‌یشتوو له‌ ساڵێكدا 700 هه‌زار گه‌ڵا دروست ده‌كات، له‌ ماوه‌ی‌ ساڵێكدا نزیكه‌ی‌ 235 هه‌زار لیتر ئۆكسجین به‌رهه‌م ده‌هێنێت ئه‌وه‌ش به‌ نزیكه‌ی‌ پێویستی كه‌سێك به‌ ئۆكسجین له‌ماوه‌ی‌ یه‌ك ساڵدا پڕ ده‌كاته‌وه."

هاوكار جه‌لال بەرێوەبەری دارستان و پاوانی سلێمانی ئاشكرای كردوه‌ به‌گوێره‌ی‌ ئه‌و داتایانه‌ی‌ له‌به‌ر ده‌ستیاندایه‌ ساڵی پار 2022 ، 23 دۆنم دارستانی سروشتی و 577 دۆنم پاوان سوتاوه‌،2021 نزیكه‌ی‌ 1400 دۆنم زه‌وی دارستانی سروشتی و 2019 نزیكه‌ی‌ 53000 دۆنم زه‌وی كشتوكاڵی سوتاوه‌، ئه‌م به‌رز و نزمیه‌ ده‌یسه‌لمێنێت ئه‌و ساڵه‌ باران زۆر بووه‌ و پووش زۆر بووه‌ و به‌و هۆیه‌وه‌ زۆجار سوتان دروست ده‌بێت، سه‌باره‌ت به‌ داتاكانی ئه‌مساڵ هه‌تا كاتی ئاماده‌كردنی ئه‌م ڕاپۆرته‌ سوتانی پاوان و دارستانه‌كان له‌ چه‌ند شارێكی هه‌رێمی كوردستان ناو به‌ناو تۆمار ده‌كرێت.

له‌باره‌ی‌ کاریگەریەكانی سوتانی دارستانەکان لەسەر ژیانی مرۆڤ و زیندەوەر دكتۆر سامان وتی"كاتێك دارستانه‌كان ده‌سوتێت شوێنی ژیانی به‌شێكی زۆری زینده‌وه‌ران تێكده‌چێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‌ دارستانه‌كان ناوچه‌یه‌كی گرنگن بۆ دابینكردنی ژیان و خۆرك و ئاو بۆ سه‌رجه‌م زینده‌وه‌ران و مرۆڤیش، هه‌ندێكجار دابینكردنی ئاو خۆراكی مرۆڤیش ڕاسته‌وخۆ له‌ڕێی دارستانه‌كانه‌وه‌ ده‌بێت، ده‌توانین بڵێین به‌ سوتانی دارستانه‌كان خۆراك و شوێنی مانه‌وه‌ و ژیان كه‌مده‌بێته‌وه‌، هاوكات له‌كاتی سوتانی دارستانه‌كان ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی‌ له‌ كه‌شوهه‌وادا به‌خێرای ڕووده‌ده‌ن كاریگه‌ریان زیاتر ده‌بێت به‌تایبه‌ت گه‌رمبوونی ئه‌و ناوچانه‌ی كه‌ داره‌كانی سوتاوه‌، چونكه‌ ڕاسته‌وخۆ تیشكی خۆر له‌سه‌ر خاكی ناوچه‌كه‌ ده‌دات و پله‌ی‌ گه‌رما به‌رز ده‌بێته‌وه‌ و خاكه‌كه‌ شێی له‌ده‌ست ده‌دات و ده‌بێت به‌هه‌ڵم، زۆرجار له‌كاتی سوتانی دارستانه‌كان، دره‌خته‌كان نامێنن بۆ هه‌ڵگرتنی ئاو بۆ ساڵانی داهاتوو، ده‌توانین بڵێن كاریگه‌ریه‌كان ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆن له‌سه‌ر ژینگه‌ و به‌رده‌وامی ژیان له‌و ناوچانه‌."

له‌جیهاندا به‌رز بوونه‌وه‌ی‌ پله‌كانی گه‌رما به‌ پله‌ی‌ یه‌ك هۆكاری سوتانی دارستانه‌كانه‌، سه‌باره‌ت به‌ كاریگه‌ریه‌كانی گۆڕانی کەش له‌سه‌ر سوتانی دارستانه‌كانی كوردستان دكتۆر سامان باسی له‌وه‌ كرد"گۆڕانی كه‌شوهه‌وا و به‌رز بوونه‌وه‌ی‌ پله‌ی‌ گه‌رما هۆكاری سه‌ره‌كی ڕودان و كاره‌ساتی ئاگركه‌وتنه‌وه‌ی‌ دارستانه‌كانه‌ یان ڕێ خۆشكه‌ری سوتانی دارستانه‌كانه‌، چونكه‌ دره‌خته‌كان ڕێژه‌ی‌ ئاو له‌ناویاندا كه‌مده‌بێته‌وه‌ و پوش و په‌ڵاش وشك ده‌بێته‌وه‌ و ئه‌گه‌ری سوتانیان زیاتر ده‌كات، ده‌توانین بڵێن گۆڕانكاریه‌كانی كه‌ش هۆكاری سه‌ره‌كی سوتانی دارستانه‌كانه‌، به‌ڵام زۆربه‌ی‌ ئه‌و ئاگرانه‌ی‌ له‌ كوردستان ده‌كه‌وێته‌وه‌ مرۆڤ خۆی هۆكاره‌ و ئاگره‌كه‌ ده‌ستكرده‌ و خۆڕسك نییه‌، %95 و به‌ره‌و ژوور هۆكاری سوتانی دارستانه‌كان مرۆڤه‌، ده‌توانین بڵێین سوتانی دارستانه‌كانی كوردستان خۆڕسك نییه‌ و ده‌ستی مرۆڤی تیادایه‌، ژینگه‌ی‌ كوردستان ئه‌و جۆره‌ ژینگه‌یه‌ نییه‌ به‌هۆی‌ بومه‌له‌رزه‌ و گۆڕانكاری ژینگه‌ی ئاگر بكه‌وێته‌وه‌، به‌ڵكو مرۆڤ هۆكاری سه‌ره‌كییه‌"

له‌باره‌ی‌ كاریگه‌ری سوتانی دارستانەکان بە دۆخی ئابوری ئه‌م پسپۆڕه‌ ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كات "سوتانی دارستانه‌كان به‌درێژخایه‌ن و كورت خایه‌ن له‌سه‌ر لایه‌نی ئابووری كاریگه‌ری ده‌بێت، به‌هۆی سوتانی ناوچه‌یه‌ك  ژینگه‌ی ناوچه‌كه‌ تێكده‌چێت و جوڵه‌ی‌ جۆراوجۆری زینده‌وه‌ر و ڕووه‌ك و كشتوكاڵ تێكده‌چێت، ئه‌و كاته‌ش كه‌ ڕێژه‌ی‌ سه‌وزای یان به‌رهه‌مهێنانی به‌روبومه‌ كشتوكاڵیه‌كان  كه‌مبویه‌وه‌ ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر لایه‌نی ئابوری ده‌بێت و زیانی ئابووری ده‌بێت، له‌كاتی ڕوودانی سوتان ناوچه‌كه‌ خاڵی ده‌بێت له‌ دار و كشتوكاڵی باشی تیادا ناكرێت و ڕێژه‌ی‌ ئاو تیایدا كه‌مده‌بێته‌وه‌ و كه‌شوهه‌وا له‌بار نابێت بۆ ئه‌وه‌ی به‌رو بومی كشتوكاڵی تیادا به‌رهه‌مبهێندرێت."

دكتۆر سامان له‌باره‌ی‌ ڕێكاره‌كانی كه‌مكردنه‌وه‌ی‌ مه‌ترسی سوتانی دارستانه‌كان ده‌ڵێت" پێویستمان به‌ سێ پرۆگرامی "كورت خایه‌ن و درێژخایه‌ن وبه‌رده‌وام ده‌بێت" گرنگتریان ئه‌وه‌یه‌ بتوانیت هۆشیاری باش بڵاوبكرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌ هاوڵاتیان ئاگر نه‌كه‌نه‌وه‌ و هاوڵاتی تێبگه‌یه‌ندرێت له‌ گرنگی بابه‌تی هه‌بوونی دارستانه‌كان و سه‌لامه‌تیان و بوونی جۆراوجۆری زینده‌وه‌ری و رٍۆڵیان له‌ دارستانه‌كان،  پێویسته‌ هاوڵاتیان له‌ سه‌نته‌ری بابه‌ته‌كه‌دابن و خۆیان به‌ به‌رپرسیار بزانن به‌رامبه‌ر به‌ ژینگه‌كه‌یان بۆ ئه‌وه‌ی‌ بێ باكانه‌ ئاگر نه‌كه‌نه‌وه‌ و نه‌بووه‌ هۆی سوتانی دارستان و پاوانه‌كان، خۆیان به‌ خاوه‌نی دارستان و ڕوبه‌ره‌ سه‌وزاییه‌كان بزانن و بیپارێزن ئه‌و كاته‌ی‌ هاوڵاتیان هه‌ست به‌ به‌رپرسیارێتی بكات ئه‌وه‌ ڕێژه‌ی‌ سوتانی دارستانه‌كان كه‌مده‌بێته‌وه‌ ئه‌و كاته‌ی‌ هاوڵاتیان خۆیان به‌ خاوه‌نی سروشت و دارستانه‌كه‌ بزانێت، هاوكات چالاكتركردنی پۆلیسی دارستان و لایه‌نی په‌یوه‌ندیدار به‌ ناوچه‌ شاخاویه‌كان و دایبنكردنی ئامێری تایبه‌ت بۆ كوژاندنه‌وه‌ی‌ ئاگر كاتێك له‌ دارستانه‌كان ده‌كه‌وێته‌وه‌ ئێستا به‌داخه‌وه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر كه‌م له‌و ئامێرانه‌ هه‌یه‌."

ئه‌م پسپۆڕه‌ ده‌شڵێت" له‌ ئێستادا یه‌كێك له‌ گرفته‌كان ئه‌وه‌یه‌ هاوڵاتیان ئه‌وه‌نده‌ی‌ گرنگی به‌ دارستانه‌ دروستكراوه‌كان ده‌ده‌ن، ئه‌وه‌نده‌ گرنگی به‌ نه‌سوتاندنی دارستانه‌ خۆڕسكه‌كان ناده‌ن، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ سه‌د داری سنه‌وبه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی‌ دار به‌ڕویه‌ك گرنگیان نییه‌ له‌ دابینكردنی شه‌ڵته‌ری تایبه‌ت به‌ جۆراوجۆری زینده‌وه‌ری و دروستكردنی كه‌شێكی ئارام بۆ كۆی سیستمی ژینگه‌ی‌ "

بەرێوەبەری دارستان و پاوانی سلێمانی له‌باره‌ی‌ هه‌بوونی ئامێر و ئاگر كوژێنه‌وه‌ی‌ تایبه‌ت نایشارێته‌وه‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تیه‌كه‌یان وه‌ك پێویست ئامێر و پێداویستی تایبه‌ت به‌ كوژاندنه‌وه‌ی‌ ئاگری شاخه‌كانیان نییه‌ ئه‌وه‌ی‌ هه‌یه‌ تایبه‌ته‌ به‌ كوژاندنه‌وه‌ی‌ ئاگری ناو شاره‌كان، وه‌ك پێویست كرێكاریان نییه‌ و ناتوانن وه‌ك پێویست كاری خۆیان بكه‌ن، داوا له‌ حكومه‌ت ده‌كات ئامێری تایبه‌ت به‌ كوژاندنه‌وه‌ی‌ ئاگری دارستانه‌كان دابین بكات بۆ ئه‌وه‌ی‌ ساڵانی داهاتوو زیانه‌كانی كه‌وتنه‌وه‌ی‌ ئاگری دارستانه‌كان كه‌متر بێت.