هەڵبژاردن ومەترسی لە کاری ساختەکاری

‌ لوقمان مصطفی صالح

پرۆسەی هەڵبژاردن ئەو میکانزمە هەرە گرنگەیە کە بە هۆیەوە کۆمەڵگە و تاکەکانی کۆمەڵگە بە ئاراستەی ئەرێنی وهیوایەکی گەش دەبات، ئەگەر پرۆسەکە بە شیوازی سەردەمیانەو دیمۆکراسیانە بەڕیوەببرێت،پێچەوانەکەشی کاولکاری وهەژاری و ژێرپێخستنی داخوازییەکانی تاکی کۆمەڵگەی بەدوا دادێت ...!!! لەبەر ئەوەی چەمكی هەڵبژاردن و دێمۆكراسی هەردوو بەیەكەوە گرێدراون و هەڵبژاردن و چۆنێتیەكەی دەرخەری ئاستی دێمۆكراسی و دەسەڵاتی كۆمەڵگایە لە بەڕێوەبردن و دیاری كردنی چارەنووسی سیاسی خۆی و شوناسی جۆری دەسەڵاتی دەوڵەتی ئەو كۆمەڵگایە دیاری دەكات.

هەر بە پێی یاسا نێودەوڵەتییەکان وا ڕێکخراوە هەرتاکێک مافی ئەوەی هەیە لە ڕێگەی دەنگ دانەوە دەنگی خۆی بخاتە نێو جێگایەکی پارێزراو دوور لە دەستی ناپاک،تۆکمە لە بەرابەر ڕووبەڕووبوونەوەی دەستە ناپاکو دوورلە ئاکارە مرۆییەکان،بەو مەرجەی تاکی دە نگ دەرتەمەنی خوارهەژدە ساڵ نەبێت و تەمەنی ڕێگەپێدراوی دەنگ دانی هەبێت.

 بەڵام... لەگەڵ هەموو ئە مانەشدا پرۆسەی هەڵبژاردن بێخەوش نیە،بە تایبەت لەم هەڵبژاردنەی ئێستادا،کە عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە لە لوتکەی گەندەڵی وبێسەروبەری لە تۆماری ناوەکان ومەترسی کاری  ساختەکاری دەکرێت،بەتایبەت لە ناوەند کە(عێراق)ە کە میلیشیای چەکدار حکوم دەکات،بەهەمان شێوەش لە هەندێ شوێنی هەرێمیش هەمان مەترسی هەیە.

هەر بۆیە یاساناسان بڕوایان وایە کە مەرچ نیە ھەبوونی ھەڵبژاردن وەک مەرجێک بۆ بوونی دیموکراسی بەس بێت. چونکە زۆرجار ھەڵبژاردن لە لایەن دەسەڵاتەوە کە زیاتر لەرژێمە تۆتالیتارەکان و دیکتاتۆرەکان  بە دی دەکرێت بۆ خۆشاردنەوە لەژێر پەردەی دیموکراسی بەکاری دەهێنراوە. 

لەگەڵ ئەوەشدا بوونی هەڵبژاردن بۆدەستاودەست کردنی دەسەڵات، خاڵێکی سەرەکی بنەمای دیموکراسیەتە،بۆهەرووڵاتێک کە پروپاگەندەی دیموکاسی بکات، ئەگەرچی هەڵبژاردن وەک بنەمایەکی دیموکراسی و چارەسەری کێشەی دەسەڵات (دەستاودەست کردنی ئاشتیانەی دەسەڵات) بایەخێکی ژیانی هەیە بۆ سیستەمی سیاسی، بەڵام لە وڵاتانی نادیموکراتدا، یاخود ئەو ووڵاتانەی تەنها بۆ خۆنمایش کردن و خۆدەرخستن خۆڵکردنە چاوی هاووڵاتیەکانی وەک ئێستای لە دەوڵەتی عێراق وکوردستاندا دەگوزەرێت، هەندێ جار وادەردەکەوێت هەڵبژاردن فێڵێکی سیاسیە و بۆ خۆڵکردنە چاوی هاووڵاتیانە وهیچی تر. 

چونکە دواجار لەدەرەوەی ئیرادەی جەماوەر، هێزە سیاسیەکان لە نێوخۆیاندا وبەبێ گەرانەوە بۆ دەزگا شەرعیەکان (پەرلەمان )کە تەنها دەزگایەکی شەرعیە لە ووڵات، گفتوگۆ و مشتومڕ دەکەن، رەنگە ئەگەر هەڵبژاردنیش ئەنجام نەدرایە زۆر ئاسانتر لە نێوخۆیاندا کێکی دەسەڵاتیان دابەش کردبایە.چونکە پەیرەوکردنی دیموکراسیەت مانای هەنگاونانە بەرەو کۆمەڵگای شارستانی بە پێچەوانەکەیەوە  ( دژە دیموکراسیەت ) ،هەنگاونانە بەرەو رژێمی دیکتاتۆری حوکمی تاکەکەسییەکان یان ( تۆتالیزم )ە یاخوود ( ئوتوکراسی ) لەم حاڵەتەدا دەسەڵاتی دەوڵەت کە ( تاکە کەس و گروپ دەستی بەسەر دەگرێت) دەسەڵاتێکی لە سنوور بە دەرەو بیر و بۆچوونی بەرامبەر رێزی لێناگیرێت و ئازادییەکان سەرکوت دەکرێن و مافەکانی مرۆڤ پێشێل دەکرێن. 

ئەم پێشێلکردنە بە چەندین رێگەی جۆراوجۆر روو دەدات،وەک :     دانانی کۆمەڵێ مەرجی (تعجیزی) لەسەرهەندێ لایەن وکەسایەتی کە خۆیان دەپاڵێوون بۆ بەشداری کردنیان  لەهەڵبژاردنێکی ئازاد و دیموکراسیدا.یاخود بە جۆرێ لە جۆرەکان یاری کردن بە دەنگەکان وکاری ساختەکاری بۆ بەرژەوەندی لایەنێکی سیاسی دیاریکراو،یا کڕینی دەنگ بە پارەو بە خشینەوەی هەدیەو....هتد.

 دەنگدان بە راستی دەبێت ئازاد و بێگەردبێت نەک بەپێچەوانەوە ببێت هۆی هۆی تۆقاندن و ترساندنی کەسی دەنگدەر و تێکدانی ئەنجامەکانی ھەڵبژاردنەکە. نمونە مێژوویەکانی ئەم حاڵەتە : یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو بەر لە روخانی حوکمی حیزبی کۆمۆنیستی لە ١٩٩١ دەگرێتەوە،عیراقی سەدام حوسێن بەر لە روخانی ، فلیپین لەژێر حوکمی فردیناند مارکۆسدا و زۆر نمونەیتر. بە هیواین هەرێمی کوردستان بە دوور بێت لەم نموونە قێزەوونانە،یاسابکرێتە پێوەر بۆڕێکخستنی دیموکراسی، هەروەک زانراوە هەڵبژاردن و دەستاودەستکردنی پرۆسەی حوکمڕانی  دەبێت لە کاتی خۆیدا بە پێی بنەما یاساییەکان بەڕێوە بچێت، ئەمەش لە ووڵاتە پێشکەوتوو دیموکراسیەکاندا مانای سەروەریی یاسا دەگەیێنێت.

چونکە کاتێک هەڵبژاردن جێی متمانە دەبێت، کە بنەما سەرەکیەکانی دیموکراسی تیا فەراهەم بکرێت،ئەوکات دەتوانین بڵێین هەڵبژاردنێکی ئازادانە و دیموکراسیانەیە.