شەڕەكە دەستپێكرد

‌سەنگەر سەیدقادر

ئەمەریكا لە ساڵی ١٩٥٧پرۆژەی ئەتۆمی ئێرانی دامەزرند، ئەمەش وەك هەنگاوێك بۆ ڕێگری كردن لە مەترسی بڵاو بونەوەی شوعیەت و دەسەڵاتی سۆڤیەت، بەڵام دوای ڕووخانی شا لە ١٩٧٩ خومەینی فەتوای حەرامبوونی پرۆژەی ئەتۆمی دەركرد و پرۆژەكەشی هەڵوەشاندەوە و دواتر علی خامەنەئی بە هەمان شێوەی خومەینی فەتوای حەرامكردنی پرۆژەی ئەتۆمەی دەركرد بەڵام ئایا ئێران لە ئێستادا ئامادەیە دەست لە بەرنامە ئەتۆمیەكەی هەڵبگرێ؟

-ئەمەریكا لە ماوەیەكی كەمدا ئێرانی كرد بە خاوەن بەرنامەی ئەتۆمی :

مێژووی سەرهەڵدانی بەرنامەی ئەتۆمی ئێران دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٥٧، ئێران لە ١٩٥٧/٣/٥ بە هاوكار ئەمەریكا لەسەردەمی سەرۆك ئیزن هاوەردا یەكەم پرۆژەی ئەتۆمی خستە بواری جێبەجێكردنەوە، دواتر لە ساڵی ١٩٦٧ ناوەندی ووزەی ئەتۆمی تاران كەوتە كار كە ئەمریكا یۆرانیۆمی پیتێنراوی بۆ دابیندەكرد و توانای بەرهەمهێنانی ٥ میگاوات كارەبای هەبوو

دواتر لە ١٩٧٣/٤/١٨ ئەمەریكا و ئێران ڕێكەوتنێكیان ئیمزا كرد بۆ فراوانكردنی پرۆژەی ئەتۆمی ئێران، بەپێی ڕێكەوتنەكە ئەمەریكا هاوكاری ئێران دەكات تاساڵی ٢٠٠٠ ژمارەی وێستگەكانی بگەیەنێتە ٢٣ وێستەگەی ئەتۆمی، دواتر لە ساڵی ١٩٧٤ وڵاتانی فەرەنسا و ئەڵمانیا و بەلجیكا و سوید و ڕێكەوتنێكیان بە بڕی (٤-٦ ملیار) دۆلار لەگەڵ ئێراندا ئیمزا كرد بۆ بنیاتنانی چەند وێستگەیەكی ئەتۆمی و ساڵی ١٩٧٥ وێستگەی بوشەهریش كەوتەكار

حكومەتی ئێران تەنها بەوە نەوەستا بەڵكو لە سەدا١٠% پشكەكانی (كۆمپانیای یۆرۆدیف) بەبڕی ١٨٠ ملیۆن دۆلار كڕی، كە كۆمپانیای هاوبەشی ووزەی ئەتۆمی ئەوروپا بوو ، هەروەها ساڵی ١٩٧٦ حكومەتی ئێران و جیراڵد فۆردی سەرۆكی ئەمەیكا ڕێكەوتنی كڕینی ویستگەی یەكی دەرهێنانی بلۆتۆنیۆم( سوتەمەنیوێستگەی ئەتۆمیە) مۆركرد و بەپێی ڕێكەوتنەكە ئێران مافی دەرهێنان و بەرهەم هێنانی ئەو ویستگەیەی كڕی كە دەكەوێتە باشوری ئەمەریكا، هەروەها ساڵی ١٩٧٨ ئێران ڕێكەوتنی بەرەپێدانی وێستگەی ئەتۆمی لەگەڵ ئەفەریقای باشوردا ئیمزا كرد.

-پرۆژەی ئەتۆمی ئێران لە سەردەمی خومەینیدا:

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی شای ئێران، خومەینی ساڵی ١٩٧٩ فەرمانی كرد بە هەڵوەشانەوەی پرۆژەی ئەتۆمی ئێران و ڕاگرتنی چالاكیەكانی، هەروەها فەتوای دەركرد كە پرۆژەی ئەتۆمی پێچەوانەی بنەماكان و ئەخلاقی ئیسلامە و حەرامە، هەرچەندە وڵاتانی ئەمەریكا و ئەوروپا هەوڵیاندائێران ڕازیبكەن بە بەردەوامبوون لەبەرنامە ئەتۆمیەکەی بەڵام خەمەینی ڕەتیكردەوە

دواتر لە ساڵی ١٩٨٠-١٩٨١ وڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكا هاوكاری و ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكانیان لەگەڵ ئێراندا هەڵوەشاندەوە، بەڵام دوای دەستپێكردنی شەڕی ئێران- عێراق خومەینی لە فەتواكەی پەشیمان بویەوە و دەستی كردەوە بە پرۆژە ئەتۆمیەكەی بە هاوكاری ڕوسیا و ئەڕجەنتین و ساڵی ١٩٨٤ دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیای ڕۆژئاوا ڕایگەیاند ئێران لە ماوەی دوو ساڵی داهاتوودا دەبێتە خاوەنی بۆمبی ئەتۆمی، بەڵام بە هۆی هێرشەكانی عێراقەوە بۆ سەر وێستەگەی تاران و بوشەهەر و ئەسفەهان پرۆژە ئەتۆمیەكەی ئێران لەكار وەستا

-دوای مردنی خومەینی ئێرا جارێكی تر دەسیتكردەوە بە پرۆژەی ئەتۆمیەكەی بە هاوكاری ڕوسیا (١٩٩٠-٢٠٠٢):

لەدوای كۆتایهاتنی شەڕی (ئێران - عێراق ١٩٨٨) و مردنی خومەینی لە ساڵی ١٩٨٩، ئێران ساڵی ١٩٩٠ جارێكی تر دەستیكردەوە بە پرۆژە ئەتۆمیەكەی و لەگەڵ ڕووسیادا ڕێكخراوی ( پریسی پۆلیس)ی دامەزراندا كە ئامانج لێی هاوكاری ڕوسیا بوو بۆ سەڕپێخستنەوە و دووبارە دەستپێكردنەوەی پرۆژەی ئەتۆمی ئێران و ساڵی١٩٩٥ ڕێكەوتنامەی خستنەوە گەڕی وێستگەی بوشەهەریان ئیمزا كرد كە ساڵی ٢٠١١ وێستەگەكە بەتەواوی كەوتە كار

-پرۆژەی ئەتۆمی ئێران و ترسی دووبارە بونەوەی سیناریۆی ڕووخانی سەدام:

ساڵی٢٠٠٢ علی رەزا جەعفەر زادەی بەرپرسی هەواڵگری پرۆژەی ئەتۆمی ئێران بە هاوكاری ڕێكخراوی موجاهیدینی خەڵق توانی لە ئێران هەڵبێت و زانیاری گرنگی لە بارەی نهێنی بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێرانەوە ئاشكراكرد و رایگەیاند ئێران دوو ویستگەی ئەتۆمی نهێنی هەیە كە ئەوانیش وێستگەی ( ئەراك و ناتانزە) كە كار بۆ بەرهەم هێنانی چەكی ئەتۆمی دەكات و ئەمەش وایكرد ئێران بكەوێتە ژێر فشاری گەورەی ئەمەریكا و وڵاتانی ئەوروپاوە نهێنیەكەی ئاشكرا بوو.

هەر بۆیە محمد خاتەمی سەرۆك كۆماری ئەوكاتی ئێران لەسەر داوای علی خامەنەئی لە ڕێگەی سویسراوە پێشنیاری بۆ ئەمەریكا كرد كە ئێران ئامادەیە پرۆژە ئەتۆمیەكەی ڕادەستی ئەمەریكا بكات و هاوكاریەكانی بۆ حەماس و حیزبوڵا ڕابگرێت بەمەرجی پاراستنی ئێران لە لایەن ئەمەریكاوە، پێشنیارەكە لەلایەن ئەڵمانیا و فەرەنسا و بەریتانیاوە پەسەند كرا، بەڵام لە لایەن ئەمەریكا و ئیدارەی جۆرج بۆشەوە پێشنیارەكە ڕەتكرایەوە

-ئێران و یەكەم پرۆسەی پیتاندنی یۆرانیۆم:

ئێران لە ژێر فشاری نێودەڵەتی و هەڕەشەكانی ئەمەریكادا لە ٢٠٠٥/٩/١٨ ڕێگەی بە پشكنەرانی ڕێكخراوی وزەی ئەتۆمدا سەردانی وێستگە ئەتۆمیەكانی بكات، دواتر لە ڕاپۆرتێكدا ڕێكخراوی وزەی ئەتۆم ڕایگەیاند ئێران هەوڵی بەدەستهێنا چەكی ئەتۆمی دەدات و زانیاری و بەڵگەكانی لە ڕێكخراوە كەیان شاردوەتەوە، هەربۆیە ئەمەریكا و وڵاتانی ئەوروپا داوایان كرد ئێران دەستبەجێ تەواوی پرۆژە ئەتۆمیەكەی ڕابگرێت و ئەمەریكا كۆمەڵێك سزای بەسەر ئێراندا سەپاند

لە وڵامدا ئێران لە ٢٠٠٦/٢/٦ بڕیاریدا هەموو هاوكاریەك لە گەڵ ڕێكخراوی وزەی ئەتۆمی جیهان ڕابگرێت، ئەحمەدی نەژادی سەرۆك كۆماری ئێران لە مانگی ٢٠٠٦/٤/١١ ڕایگەیاند ئێران یەكەم پرۆسەی پێتاندنی یۆرانیۆمی بە ڕێژەی ٣.٥% بە بەكارهێنانی ١٠٠ پەستیوەری ناوەندی ئەنجامداوە و ئەمەش بوو بە سەرەتای یەكەم هەنگاوی ئێران بۆ دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمی، ئەم هەنگاوەی ئێران ناڕەزایەتیەكی زۆری لای ئەمەریكا و ئەوروپا دروست كرد و لە ٢٠٠٦/٩/٢٧ ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بە بڕیاری ١٧٣٧ سزای بەسەر ئێراندا سەپاند و بۆ دەستبەرداربوون لە بەرنامە ئەتۆمیەكەی.

لەماوەی ساڵی ٢٠٠٦ بۆ ٢٠٠٨ ئەنجومەنی ئاسایش ٧ بڕیاری دژی ئێران دەركردوە كە ئەوانیش بیتین لە :

١- بڕیاری (١٦٩٦ ڕۆژی ٢٠٠٦/٦/٣١) كە لە ژێر بەندی حەوتدا داوای لە ئیران كرد پێویستە بەرنامە ئەتۆمیەكەی راگرێت و بڕیارەكەش لە ژێر بەندی ٧ میساقی نەتەوەیەكگرتوەكاندا دەركراوە كە ئەگەر ئێران پابەند نەبێت دەتوانرێت هێزی سەڕبازی دژی بەكار بهێنرێت

٢-بڕیاری (١٧٣٧- ڕۆژی ٢٠٠٦/٩/٢٣) كە بەپێی بڕیارەكە هەموو هاوكاریەكی پرۆژە ئەتۆمیەكەی ئێران قەدەغە كرا و سزای ئابوری بەسەر ژمارەیەك كەسایەتی و ڕیكخراودا سەپێنرا كە پەیوەندیان بە پرۆژە ئەتۆمیەكەی ئێرانەوە هەیە

٣-هەروەها بە پێی بڕیارەكانی ژمارە (١٧٤٧ ڕۆژی ٢٠٠٧/٣/٢٤) و بڕیاری (١٨٠٣ ڕۆژی ٢٠٠٨/٣/٣) و بڕیاری (١٨٣٥ ڕۆژی ٢٠٠٨/٩/٢٧) و بڕیاری(١٩٢٩ ڕۆژی ٢٠١٠/٥/٩) و بڕیاری (١٩٨٤ ڕۆژی ٢٠١١/٥/٨) ژمارەیەك سزای توند بەسەر ئێراندا سەپێنران كە توانای پرۆژە ئەتۆمیەكەی ئێرانی دواخست و ڕێگر بوو لەوەی ئێران بگاتە ئاستی دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمی

بەڵام چالاكیە ئەتۆمیەكانی ئێران بە شیوەیەكی زۆر خێرا پەرەی سەند بە جۆرێك لەماوەی ٤ساڵدا ( ٢٠١٠-٢٠١٤) ڕێژەی یۆرانیۆمی پیتێنراوی لە ٤٧ كیلۆ گرامەوە گەیاندە ٨٢٧١ كیلۆگرام و ڕێژەی پیتاندنی لە ٣.٥% گەیاندە ٢٠% و ژمارەی ئامێرەكانی پەستاندنی( جهاز طرد المركزي ) لە ١٠٠ ئامێرووە گەیاندە نزیكەی ١١ هەزار ئامێر و وێستگەیەكی بەڕهەم هێنانی بلۆتۆنیۆم( سوتەمەنی وێستگەی ئەتۆمی) IR40 لە وێستگەی ئەراك كردوە و نزیك بوو لەوەی لە ماوەی دوو ساڵدا بۆمبی ئەتۆمی بەهەرهەم بێنێت و ڕێژەی پیاندنی یۆرانیۆم بگەیەنێتە ٩٠% كە ڕێژەی پێویستە بۆ بەرهەم هێنانی چەكی ئەتۆمی

بەڵام ئیسرائیل لە ڕێگەی هێرشی ئەلیكترۆنی (ڤایرۆسی سایبەرەوە) سیستەمی بەڕێوبردن و كارپێكردنی وێستگەی ئەڕاك و ناتانزی تێكدا و بەو هۆیەوە پرۆژەی بەرهەم هێنانی بۆمبی ئەتۆمی ئێرانی بۆ چەند سالێك(٦-١٠) دواخست، ئێران دوای ئەو هێرشە نەیدەتوانی پرۆژە ئەتۆمیەكەی دەست پێبكاتەوە بەهۆی ئەو سزا ئابوریانەی بەسەریدا سەپێنرابوون.

-ئێران چۆن كۆمەڵگای نیودەوڵەتی فریودا ؟

لە دوای هێرشە ئەلیكترۆنیەكەی ئیسرائیل بۆ سەر وێسگەی ئەراك و ناتانز كە بۆ مەبەستی سەربازی و دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمی بەكاردەهات، ئێران وەك هەوڵێك بۆ فریودانی ئەمەریكا و ئەوروپا و دووبارە دەستكردنەوە بە پرۆژەكەی، لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٤ بە نهێنی و بە نیوەند گیری ڕوسیا داوای دانوستانی كرد لە گەڵ ئەمەریكا و ئەوروپادا، ساڵی ٢٠١٥ پەردە لەسەر گفتوگۆ و دانوستانەكانی وڵاتانی (٥+١) لادراو

وڵاتانی ( ٥+١ ئەمەریكا - ڕوسیا- چین- فەرەنسا- ئەڵمانیا- ئێران) لە ٢٠١٥/٤/٢ ڕێكەوتنی ئەتۆمی ئێرانیان ئیمزا كرد كە بەپێی ڕێكەوتنەكە كە ماوەكەی١٥ ساڵە ڕێگە بە ئێران دەدرێت بە ڕێژەی ٣.٦٧% یۆرانیۆم بپیتێنێت لەژیر چاودیری ڕێكخراوی وزەی ئەتۆمی جیهاندا و لە بەرامبەردا سزاكانی سەر ئێران هەڵگیرا.

-ئایا ترەمپ کۆتایی بە بەرنامە ئەتۆمیەکەی ئێران دەهێنێت؟

لە دوای ئیمزا كردنی ڕێكەوتنی ئەتۆمی ئێران باراك ئۆباما لە ٢٠١٦/١/٢٣ سزا ئابوریەكانی سەر ئێرانی هەڵگرت و بەوەش كۆمپانیا جیهانیەكان ڕوویان لە ئێران كرد و ئابوری ئێران بوژانەوەی بە خۆیەوە بینی، بەڵام ئەمە تەنها چەن مانگێكی خایاند و ترەمپ كۆتای بە خۆشبەختی ئێران هێنا

دۆناڵد ترەمپ هەر لەسەرەتاوە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانەوە یەكێك لە دروشمەكانی هەڵوەشانەوە و كشانەوە بوو لە ڕێكەوتنامەی ئەتۆمی ئێران، هەر بۆیە دوای سەركەوتنی لە هەڵبژاردندا و گرتنە دەستی دەسەڵات ، لە ٢٠١٨/٥/٨ لە ڕێكەوتنامەی ئەتۆمی ئێران كشایەوە و لە ٢٠١٨/١١/٥ سزای ئابوری زۆر توندی بەسەر ئێرانداسەپاند كە لە مێژووی ئێراندا هاوشیوەی نەبووە.

سزاكان جگە لە كەرتی نەوت و غاز و پیشە سازی، هەروەها ٦٠٠ كۆمپانیا و كەسایەتی خرانە لیستی ڕەشی ئەمەریكاوە و بە وتەی مایك پۆمپیۆ زیاتر لە ١٠٠ كۆمپانیای جیهانی بە هۆی سزاكانەوە لە ئێران كشانەتەوە و ئەم سزایانە بوە هۆی ئەوەی ئابوری ئیران توشی داشكان، ترەمپ هەر بەوە نەوەستا وڕۆژی ٢٠١٩/٥/٣ جارێكی تر سزای بەسەر ئێراندا سەپاند و بەتەواوی كرینی نەوتی ئێرانی قەدەغەكرد

سزاکان بەتەواوی كەرتی وزە و پیشەسازی و هەناردەی ئیرانی توشی قەیرانیکی گەورە کردوە. ترەمپیش ڕایگەیاندوە دەیەوێت هەناردەی نەوتی ئێران بكات بە سفر، هەروەها مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكاش ڕایگەیاند كە زیاتر لە ١٠٠ كۆمپانیای جیهانی لە ئێران كشاونەتەوە و نرخی تمەنی ئێرانی بە ڕێژەی سەدا ٣٠٠% دابەزی و هەناردەی نەوتی ئێران بۆ لەسەدا ١٠% دابەزیوە و هەناردەی ئێران بۆ لە سەدا ٣٥ % كەمیكرد

ترەمپ بەردەوامە لە سەپاندنی سزای زیاتر بەسەر ئێراندا، لە مانگی نیسانی ٢٠١٩ الحرس الثورى ئێرانی خستە لیستی تیرۆرەوە و لە ٢٠١٩/٥/٣ بەتەواوی كڕینی نەوتی ئێرانی قەدەغەكرد و سزای بەسەر هەناردەكردنی ئاسن و مادەی خامی پیشەسازی ئێراندا سەپاندا

لە دوای خستنە خوارەوەی فڕۆكەیەكی ئەمەریكیەكەش ساڵی ڕابردودا ترەمپ سزای بەسەر علی خامەنەئی و چەند بەرپرسێكی ئێرانی دا سەپاند و ئێستاش هەڕەشەی سەپاندنی سزای زیاتر بەسەر ئێراندا دەكات ئەگەر ئامادەی گفتوگۆ و دانوستان نەبێت، چونکە ترەمپ بە هەر نرخێک بێت کۆتایی بە بەرنامە ئەتۆمیەکەی ئێران دەهێنیت بە گفتوگۆ و دانوستان بێت یاخود ڕووخانی ڕژێمی ئێران، چونکە مانەوەی ئێران لەم فۆڕمەی ئێستایدا مەترسیە بۆ سەر بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتیمانی ئەمەریکا.

-لە ماوەی ١٠ڕۆژی ڕابردوودا ٥ تەقینەقەوەی بەهێز لە ناو وێستەگەی ئەتۆمی و دامەزراوەهەستیارەكانی ئێرانداڕوویدا كە ئیسرائیل تۆمەتبارە لە هێرشەكان هەرچەندە بە فەرمی ڕایینەگەیاندووە و ئەمەش سەرەتایی شەڕێكی نوێی ئەلیكترۆنییە كە چاوەڕێ دەكرێت ئێرانیش وەڵامی هەبێت.


PM:02:59:12/07/2020

ئه‌م بابه‌ته 2916 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌



هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی