لە ئاستی وەرچەرخانی چاوەڕوانکراوی دەوڵەتی عێراق، لە کوردستاندا چی پێویستە؟

دووا خۆپیشاندان و بزاڤی جەماوەری بەغدا و باشوری عێراق کە لە 25ی ئۆکتۆبەری ئەمساڵەوە تا ئێستا بەردەوامەوە وەرچەخرانێکی نوێیە لە ڕەوشی سیاسی عێراق، و پێویستە لە هەرێمی کوردستان نەک تەنها بە هەند وەربگیرێت، بەڵکو سەرجەم دیوەکانی بخوێنرێتەوە و شیکردنەوەی قوڵی بۆ بکرێت، و لە چوارچێوەی جەختکردن لە سەر بەرژەوەندییە نیشتمانییە باڵاکەکانی گەلی کوردستان، بۆچون و بەرنامە و میکانیزمی کاری هاوبەش دابرێژرێت بە جۆرێک لە ئاستی گۆڕانکارییە چاوەڕوانکراوەکاندا بێت.

خوێندنەوەی ڕووداوەکان عێراق بە ڕچاوکردنی ململانییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕووداوەکانی سوریا و لوبنان و یەمەن، و لە سەرووی هەمویانەوە دەستێوەردانی وڵاتە هەرێمایەتییەکان لە ڕەوشی عێراق و ململانێی ئەمەریکا و ئێران و خولیای وڵاتە زلهێزەکان بۆ سەرلەنوێ دابەشکردنەوەی ناوچەی هەژمون لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، گرنگی خوێندنەوەیەکی هاوبەشی کوردستانی دەخاتە ڕوو، کە خۆی لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:

1ـ پەرەسەندنی ڕووداوەکان لە بەغدا و شارەکانی باشوری عێراق چەندین دیوی جۆراجۆر و ناکۆک بە خۆوە دەگرێت. یەکێک لە دیوەکان بریتییە لە ناڕەزایی و ڕقی جەماوەری خۆپیشاندەران لەو ڕەوشەی کە هەژاری و بێکاری و نەهامەتی و نەبوونی خزمەتگوزاری و بڵاوبونەوەی گەندەڵی کردۆتە دیاردەیەکی ئاسایی لەو ناوچانەدا، و بۆتە شوناسی دەوڵەتی عێراق، و ئەمەش وای کردوە کە بزافی جەماوەری کۆمەلێک داواکاری هەنوکەیی ڕەوا کە مۆڕکی ئابوری و کۆمەڵایەتی هەیە بخاتە ڕوو بە بەستنەوەی ئەو داواکارییانە بە بابەتی دژایەتیکردنی بەشبەشێنەی حزبایەتی، بەڵام دیوێکی دیکەی پەرەسەندنەکان بریتییە لە کارتێکردنی خودی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی شیعەی حوکمرانە کە بە پێی نەخشەیەکی دیاریکراو کاری لەسەر داڕشتنی ئاراستەی سیاسی بۆچونی ناڕەزاییەکان کردوە، و بۆیە دەبینین باسکردنی گۆڕانکاری و هەموارکردنی دەستور و نەهێشتنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، و گۆڕینی سیستمی سیاسی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆکایەتی، کە سەرەتا لە لایەن هەندێ گروپی خۆپیشاندەرانەوە بەرز دەکرایەوە و ئێستا ئەو داواکارییانە لە ژێر درووشمی گۆڕانکاری سەرانسەری فراوانتر بووە، و لە ناوەڕۆکیشدا ناکۆک نییە لە گەڵ ئاراستەی سیاسی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی شیعە کە لە حوکمرانی مالکییەوە باس لە حوکمی زۆربە دەکات، کە ماناکەی حوکمی زۆربەی شیعەیە لە عێراقدا دوور لە پرنسیپی شەراکەت کە پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا لە ساڵی 2003 وە لەسەر ئەو بنەمایە درووست بوو، و بەم جۆرەش ڕەوتی ئیسلامی سیاسی شیعە جگە لە ناکۆکی باڵەکانی کەتا ئێستا لە لایەن ولی الفقیە کۆنتڕوڵ کراوە، و جگە لە مەترسییەکانی خۆپیشاندەران لە سەر بەرژەوەندی تاقمی حوکمران و هەژمونی سیاسی ئێران لە عێراقدا، ڕەوتی ئیسلامی سیاسی شیعە توانیوێتی ئەجیندەی سیاسی حزبی بەرتەسکی خۆی کە دەمێکە بەشێک لە باڵەکانی بە ئاشکرا باسی نەگونجاوی سیستمی پەرلەمانی بۆ بارودۆخی سیاسی عێراق و خراپی بوونی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەکات، لە ڕێگای داواکاری بزافی جەماوەریەوە بخاتە ڕوو بە مەبەستی هەموارکردنی دەستور و نەهێشتنی دیاردەکانی لامەرکزی لە حوکم و بەرێوەبردندا و فەرزکردنی حوکمی زۆربەیە کە ناوەڕۆکەی بنیاتنانی دەوڵەتی تایفەگەرییە لە عێراقدا، و بەم جۆرە قەیرانی مێژووی دەوڵەتی عێراق بە قۆناغێکی نوێدا تێدەپەرێت.

2ـ پێشبینی وەرچەرخانێکی چلۆنایەتی لە ڕەوشی سیاسی عێراق و بنەمای دەوڵەت تیایدا دەکرێت، و بەم پێیەش ئەم گۆڕانکارییانە پێگەی هەرێمی کوردستان دەگرێتەوە چ لە بواری بەشداری کوردستانییان وەک پێکهاتەیەک لە پرۆسەی سیاسی عێراق، و چ لە بواری پێگەی هەرێمی کوردستان لە سیستم و بنیاتی سیاسی دەوڵەت لە عێراقدا. ئەمە جگە لەو ماددە دەستورییانەی کە پەیوەندی بە مافەکانی هەرێمی کوردستانەوە هەیە و تا ئێستا حوکمرانانی بەغدا جێبەجێی ناکات و لەوانەش ماددەی 140.

3ـ ناکرێ ئامادەبوونی هەرێمی کوردستان بۆ مامەڵەکردن لە گەڵ پێشهاتەکاندا لەو چوارچێوەیەدا بێت کە ئەگەر سێ پارێزگا بە رێژەی دوو لە سەر سێ بە هەموارکردنی ماددەیەکی دەستور قایل نەبێت ئەوا ئەو هەموارکردنە ناڕوات، چونکە بەشێک لە مەترسییەکان نەک تەنها هەموارکردنی دەستورە، بەڵکو ئەگەری نەهێشتن و لابردنی ئەم دەستورە لە ئارادایە، جگە لەوەی کە پشتبەستن بە ماددەی ڕازی نەبوونی دوو لە سەر سێی دەنگدەری پارێزگاکان، مانای هەڵبژاردنی داکۆکییەکی نەرێنییە، لە کاتێکدا گرنگە کوردستان لە ژێر فشاری کارتێکردنی ڕووداوەکانی دوو ساڵی ڕابووردوو و داگیرکردنی کەرکوک و ڕەوشی ناوچە کوردستانییە دابڕێنراوەکان، نەبێت و هەردەم بە پشتبەستن بە توانای جەماوەر بیر لە بەکارهێنانی کارتی بەهێز بکاتەوە.

4ـ پێویستە سەرۆکایەتی و حکومەتی هەرێم و پەرلەمان و سەرجەم هێزە سیاسییەکان وەڵامدانەوەیان بۆ کۆمەڵێک پرسیاری گرنگ هەبێت، لەوانە: ئایا ئەو پرۆسە سیاسییەی عێراق کە لە 2003 وە دەستی پێکرد ماوە، و ئایا پرنسیپەکانی توافق و شەراکەت و هاوسەنگی لە بەرێوەبردنی حوکمی عێراقدا ماوە، و ئایا هەڵبژاردەی فدراڵی لە پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و بەغدا بە تونێلێکی داخراودا ناڕوات، و ئایا دەوڵەتی عێراق بەم قەیرانە مێژووییەوە توانای بەردەووام بوونی هەیە؟

5ـ لەم ڕەوشە ئاڵۆزەی کوردستان و عێراق و ناوچەکەدا، گەلی کوردستان چاوەرێی وەڵامدانەوە و گوتاری موقاوەمەت و تێکۆشانە کە پێویستی بەم خاڵانەیە هەیە:

ــ هەماهەنگی نێوان سەرۆکایەتی و حکومەتی هەرێم و پەرلەمان و هێزە سیاسییەکان سەبارەت بە مەسەلە نیشتمانییە کوردستانییەکان و دانانی میکانیزمی پێویست بۆ دابینکردنی یەکریزی خەلک و هێزە سیاسییەکانی کوردستان، کە خۆی لە یەک هەڵوێستی بەرامبەر ڕووداو و پێشهاتەکان دەبینێتەوە.

ــ کارکردن بۆ بریاردانی دەستوری هەرێمی کوردستان شان بە شانی پەلەکردن بۆ بریاردانی یاسای موچە و دەڕماڵە و خانەنشینی بە جۆرێک کە چاکسازی لەم بوارەدا دابین بکات، و جەخت بکرێتەوە کە چاکسازی تەنها ئەو بوارە نییە بەڵکو بریاردانی دەستوری هەرێم و هەموارکردنی یاسای وەبەرهێنان و دابینکردنی شەفافیەت لە کاری حکومیدا و کۆمەڵێک بابەتی دیکە کە بەشێکن لە باکێچی چاکسازی. ئەمەش دەبێ هاوکات بێت سەبارەت بە بۆچونی هاوبەشی کوردستانی سەبارەت بە ئەگەری هەموارکردنی دەستوری عێراق.

ــ گەلی کوردستان کارتێکی بەهێزی بە دەستەوەیە ئەویش بریاری زیاتر لە 92% ی خەڵکی کوردستانە بۆ سەربەخۆیی لە ریفراندۆمی 2017 دا، و ناکرێ لە ژێر کارتێکردنی ڕووداوەکانی ئەم دوو ساڵەی دوواییەدا مامەڵە لەگەڵ ئەم کارتە مێژووییە بکات، و دەکرێ بریاری خەڵکی کوردستان لە هەلومەرجێکی گونجاو و پە پێی ڕەوشی وەرچەرخانەکاندا کارا بکرێتەوە.

ــ گرنگە کوردستان پەیوەندی لە گەڵ هێزە دیموکراسیە مەدەنییەکانی عێراقدا هەبێت، و جموجۆلێکی دەرەکی لە گەڵ دۆستەکانی لە دەرەوەی نیشتمان بکات، و مەترسی ڕەوشی ئێستای عێراق و ناوچەکە بخاتە ڕوو، و بتوانێت پشتگیری بۆ دۆزی ڕەوای گەلی کوردستان فراوانتر بکات.