چی روویدا؟

‌ ئاسۆس هه‌ردی

چی روویدا؟

ئایا ئەمە کۆتایی دنیایە؟

ئاسۆس هەردی

رۆژنامەنووس‌و مێژوونووسی ئەمەریکی باربارا تاکمەن (١٩١٢-١٩٨٩) کتێبێکی هەیە بەناوی (مێژووی دەبەنگی لە ترۆیاوە تا ڤێتنام) کە لە ساڵی ١٩٨٥دا بڵاوکراوەتەوە. پوختەی تێزەکەی تاکمەن ئەوەیە کە هەندێ رووداوی مێژووی گەورە هەن، ناتوانین بە میتۆدەکانی زانستە مرۆڤایەتییەکان، وەک سۆسیۆلۆجیا، زانستی سیاسی، زانستی سەربازی... هتد، بەتەواوی شییان بکەینەوەو لێیان تێبگەین، چونکە زۆر بە سادەیی بەرهەمی دەبەنگی‌و بێعەقلین. روونیشی دەکاتەوە مەبەستی لەو بڕیارە سیاسییە گرنگانەیە کە: 

١- رێک پێچەوانەی بەرژەوەندی بڕیاردەرەکانن. 

٢- بڕیاری تاکەکسێک نین‌و بەتەنها پەیوەندییان بە کاراکتەری تاکە کەسێکەوە نیە، بەڵکو هی گرووپێکن.

٣- تاکە بژاردەش نین لەبەردەم گرووپەکەداو بڕیاری ناچاری نین.

٤- بڕیارگەلێکن دەدرێن سەرباری پێشبینییەکان لەبارەی هەڵەبوونیانەوە. 

بۆیە بە بۆچوونی تاکمەن تاکە رێگە بۆ پۆلێنکردنی ئەمجۆرە بڕیارە "خۆ وێرانکەرانە" ئەوەیە بە "دەبەنگی" لەقەڵەمیان بدەین.

پێم وابێ ئەگەر تاکمەن زیندوو بووایەو گرنگیی بە کوردستان بدایە، بێ هیچ گومانێک ریفراندومەکەی کوردستانی دەخستە سەر ئەو نموونانەی بۆ روونکردنەوەو سەلماندنی تێزەکەی پێشکەشی کردوون. با زۆر بەکورتی بەرراوردێک لەنێوان بڕیاری ریفراندوم‌و ئەو خاڵانەی سەرەوەدا بکەین:

١- بڕیاری ریفراندوم بە کوێی گەیاندین؟ پێش ریفراندوم دۆخ‌و پێگەی کوردستان لە عێراق‌و ناوچەکەو جیهاندا چۆن بوو، ئێستا چۆنە؟ دۆخی ناوخۆمان چۆن بوو، ئێستا چۆنە؟ پێش ریفراندوم چەندێک لەخاکی کوردستان لەژێر کۆنترۆڵی پێشمەرگەدا بوو، ئێستا چەند؟...هتد. ریفراندوم جگە لەزیان گەیاندن بە بەرژەوەندییەکانی خەڵکی کوردستان‌و تەنانەت خودی سەرکردەکانیش، چ ئەنجامێکی هەبوو؟ جگە لە "بڕیارێکی خۆ وێرانکەر"، چ ناوێکی تر بۆ ئەو بڕیارە دەگونجێ؟

٢- راستە بڕیاردەری یەکەم لەسەر ریفراندوم بارزانی‌و حیزبەکەی بوون، بەڵام یەکێتیش بە هەموو توانایەوە چووە پاڵی‌. ئەگەر پشتیوانی یەکێتی نەبووایە، ئەستەم بوو ئەنجام بدرێت. جگە لەیەکێتیش ژمارەیەک حیزبی ترن (لەپێش هەمووشیانەوە یەکگرتووی ئیسلامی‌و حیزبی شیوعی کوردستان)، بە تەعبیری مامۆستا عەلی باپیر "رەگەڵ کەوتن"! بۆیە هەموویان بەرپرسیارن لەو بڕیارەو خۆدزینەوەو خۆجیاکردنەوە هیچ شتێک لەبەرپرسیارێتییان کەم ناکاتەوە. لەراستیدا بڕیاری ریفراندوم، بڕیاری پێکەوەیی ئەو گرووپە سیاسی‌و ئەو سیستمە سیاسییەیە کە لەم هەرێمەی ئێمەدا حوکمڕانە بە پاشکۆکانیشیانەوە. وەک چۆن ئەگەر سەری بگرتایە هەموویانی لێدەکردینە قارەمان، بەهەمان شێوەش کە تووشی ئەو شکستە گەورەیەی کردووین، هەموویان دەکاتە تاوانبار.

٣- هەموومان دەزانین ریفراندوم تاکە بژاردەی بەردەمی سەرکردەو حیزبەکان نەبوو، بڕیاری ناچاریش نەبوو. بەتەنها وەبیرهێنانەوەی پێشنیارەکانی هاوپەیمانان‌و نامەکەی وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا بەسە بۆ ئەوەی بزانین، بژاردەی گەلێک واقیعی ترو گونجاوترو جێگەی متمانەتر لەبەردەم بڕیاردەارندا بوو، بۆ ئەوەی نەک هەر زیان بە بەرژەوەندی خۆیان‌و وڵاتەکەیان نەگەیەنن، بەڵکو هەنگاوێکی تر بمانبەنە پێشەوە. 

٤- لەوەتی بڕیاری ریفراندوم دراوە، خەڵکێکی زۆر لەنووسەرو سیاسەتمەدارو حیزب‌و رێکخراوی سیاسی هۆشداری دەدەن بە گرووپی دەسەڵاتدار کە لەم کاتەداو بەم هەلومەرجە ناوخۆییەی کوردستان‌و ناوچەکەو جیهانەوە، ریفراندوم هەڵەیەو موجازەفەیەکی گەورەیە بە ژیان‌و داهاتووی خەڵکی کوردستان. بەڵام هەموو ئەو دەنگانە کران بە خائین‌و سیخوڕی ئێران‌و بێگانەپەرست، کەچی ئێستا خۆیان دەڵێن شانازی بە عێراقی بوونمانەوە دەکەین! با واز لەدەنگی ناوخۆ بێنین، چونکە بەدرێژایی ساڵانی رابردو، ئەو گرووپە دەسەڵاتدارەی کوردستان، تاکە شتێک کە بەلایانەوە گرنگ نەبووبێ، بۆچوونی خەڵکی وڵاتی خۆیان بووە. سەیر ئەوەیە تورکیای "دۆست!"ی پارتی‌و ئێرانی "دۆست!"ی یەکێتی، تەنانەت هاوپەیمانان‌و وڵاتانی ئەوروپایش بە روونی پێیان وتن بڕیارەکە هەڵەیەو زیانی گەورەتان پێدەگەیەنێ، کەچی ئەوان دەیانوت ئەو قسانە بۆ راگەیاندنەکانەو لەژێرەوە شتی تر لەئارادایە! واتە سەرباری هەموو هۆشداری‌و پێشبینییەکان (کە بەداخەوە هەموویان راست دەرچوون)، هەر سواری سەری خۆیان بوون‌و گوێیان لەکەس نەگرت.

بەم پێیەش ئەوەی روویدا، پڕاوپڕ بەرهەمی ئەو شتەیە کە تاکمەن ناوی ناوە "دەبەنگی".

ئایا ئەمە کۆتایی دنیایە؟

پاتریک کۆبێرن رۆژنامەنووسی بەریتانی‌و پسپۆڕی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە وتارێکیدا کە ئەمڕۆ لە ماڵپەڕی رۆژنامەی ئیندیپێندنێت-ی بەریتانیدا بڵاوکراوەتەوە، رووداوەکانی دوو رۆژی رابردووی کوردستان بە "گەورەترین کارەساتی مێژووی کورد" لەقەڵەم دەدات. لەراستیشدا ئەوەی کە روویدا، جگە لەشکست‌و تێکشکان هیچ ناوێکی تری نیە. بەڵام ئایا ئەمە کۆتایی دنیایە؟ 

بێگومان نەخێر. ئێمە میللەتێکین بەدرێژایی مێژوو هیچ نوشوستی‌و کارەساتێک چۆکی پێ دانەداوین. راستە هەستانەوە لە شکستێکی وا گەورە ئاسان نیەو کارو ماندووبوونی زۆرو بەرگەگرتنی رۆژگاری سەختی دەوێت، بەڵام مێژووی ئێمە چەندە مێژووی شکست‌و نوشوستی بووبێت، ئەوەندەش مێژووی هەستانەوە بووە. ئەگەرچی ئێستا لەژێر گوشارو هەڕەشەی گەورەداین، بەڵام هەموو دەرگاکان دانەخراون. عێراق وڵاتێکە هیچ گرووپ‌و نەتەوەو مەزهەبێک ناتوانێ بەم زووانەو بە ئاسانی کۆنترۆڵی بکات‌و ئەوانی تر لە مەیدانەکە بکاتە دەرەوە. داهاتووی نزیکیش (نەک دوور) بێ دەرفەت‌و بوار نابێت. 

ئەوەی ئەمڕۆ پێویستە، خۆ کۆکردنەوەو خۆ سازکردنەوەیە، نەک گریان‌و لاواندنەوە بۆ شکستێک کە تەنها گرووپێکی دەسەڵاتدار لێی بەرپرسیارن. بەڵام بێ هیچ گومانێک هەستانەوە بە سەرکردەی شکستخواردوو ناکرێت. دەبێ ئەو سەرکردانە داوای لێبوردن لە میللەتەکەیان بکەن‌و بچنە ماڵەوە. نەک تەنها لەبەر ئەوەی ئەمە ئەرکێکی ئەخلاقییە بۆ هەموو "سەرکردەیەک" کە رێزی خۆی‌و میللەتەکەی بگرێ، بەڵکو لەبەر ئەوەی ئەزموونی ساڵانی رابردوویان‌و ئەنجامە کارەساتبارەکەی ئەمڕۆیان دەیسەلمێنێ‌و سەلماندوویەتی تا ئەوان دەسەڵاتداربن دەبێ خەڵکی کوردستان هەر چاوەڕێی شکستی گەورەتریان لێبکەن. 

چیدی نەغمەی خۆ بەقوربانی نیشاندان‌و هەڵواسینی شکستەکانیان بە "پیلانی نێودەوڵەتی"و دەستی دەرەکیدا دادیان نادات. چونکە ئەوەی روویدا جگە لەبەرهەمی بڕیارێکی بەتەعبیری تاکمەن "دەبەنگانە"ی خۆیان، هیچی تر نیە. وەکو کۆبێرن لە کۆتایی وتارەکەیدا دەڵێت "رەنگە زۆرێک لە کوردەکان بڵێن ئەمە پیلانێک بوو بەدەستی سوپای پاسدارانی ئێران‌و لە ئەنجامیشدا بەغدای هاوپەیمانی ئێران بەهێزو بارزانیش کە وەک دۆستی ئەمەریکا ناسراوە لاواز بوو، بەڵام بۆ روونکردنەوەی ئەوەی روویدا، پێویست بە تیۆری پیلانگێڕی ناکات. لەبنەڕەتدا بارزانی دەستی دایە رووبەڕوو بوونەوەیەک کە نەیدەتوانی بیباتەوە".