دەستلەكاركێشانەوەی حاكم شێخ لەتیف

‌سيروان رەشيد


دەستلەكاركێشانەوەی بەرێز لەتیف شێخ مستەفا لەكاری دادوەری و دادگاكان، دەرخەری ئەو حەقیقەتەیە كە سیستمی دادوەری لە كوردستان، لێوانلێوە لە دەستێوەردانی حزبی و پاشكۆبونی بۆ دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت).

سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری كۆڵەكەیەكی بنەرەتی سیستمی سیاسیە، كە مەبەست لەسەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری بەومانایەیە كە هیچ لایەنێكی سیاسی یان كارگێری بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناراستەوحۆ، بۆی نیە دەستوەربداتە نێوكاروباری دەسەڵاتی دادوەری یا بەهەر شێوەیەك كاریگەری هەبێت و هیچ كەسێك یا دەزگایەك لەدەزگاكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن هەتا ئەگەر وەزیری داد بێت، یان سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت) بێت، نابێت دەستوەربداتە كاروباری دادگاكان یان فشاربخاتە سەر دادوەرەكان لەكاتی حوكم و بریارداندا.

سەروەر نەبونی یاسا بەتایبەتیش دامەزراوەی دادوەری هۆكارێك دەبێت بۆ زاڵبون یان باڵادەستبونی لۆژیكی هێز، كە تێیدا تەنها هێز فەرمانرەوا دەبێت و بێهێزەكان دەبنە قوربانی حوكمی قەوارەیەك، كە خواستی گشتی دەخاتە مەترسیەكی كوشندەوە، ئەمەش بێگومان ترسێكی گەورەیە بۆنابەرابەری یاسایی لەنێوان ئەندامانی كۆمەڵگەدا
خۆشبەختانە، لە هەرێم بەپێی یاسای ژمارە(23)ی ساڵی 2007ی پەرلەمانی كوردستان، یاسای دەسەڵاتی دادوەریی لەهەرێم دەركردو لە دەسەڵاتی تەنفیزیی جیاكردەوە، كە بەپێی یاساكە، ئامانجی ئەم دەسەڵاتە، پاراستنی شكۆمەندی دادوەریی و بەدیهێنانی دادپەروەرییە لەهەرێم، جگە لەوەی دەستوری عێراق و رەشنوسی دەستوری هەرێمیش لەسەر مەبدەئی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان (فصل السلگات) جەخت دەكەنەوە، بەڵام لەراستیدا ئەمڕۆ لە كوردستان، سیستمی قەزایی وەكو پێویست حزوری نییە و لەئیفلیجبون نزیكبوەتەوە.

بەكورتی، رەخنەو كەموكورتییەكان لە بواری دەسەڵاتی قەزایی لە هەرێم، لەم لایەنانەوەیە:
یەكەم: دەسەڵاتی قەزایی، حزور و هەیبەتی زۆر لاوازە، زۆربەی هاوڵاتییان نازانن كە لە كوردستان دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆیە!. تەنانەت كەم كەس هەیە بزانێت كە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی و ئەندامانی ئەنجومەنەكەی چەند كەسن و كێنو ناویان چییە! كە دەبوایە سەرۆكی ئەم دەسەڵاتە وەكو بەڕێزان سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی پەرلەمان لەكایەی سیاسیی و ئیدارییدا حزوری هەبوایە.

دوەم: هەرچەندە بەپێی ئەو یاسایەی پەرلەمان دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆیە، بەڵام لەواقیعدا وانییە و كەموكورتی زۆرە، بۆ نمونە سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی، پلەی وەزیری هەیە، كە دەبوایە پۆستەكەی لەئاستی سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆك وەزیراندا بوایە، ئەمەش وایكردوە كە تەواوی ئەنجومەنەكە وەك وەزارەتێك سەیربكرێت و مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، نەك وەك دەسەڵاتێكی جیاو سەربەخۆ. جگە لەوەی كە باس لەوەدەكرێت كە ئەم دەسەڵاتە سەربەخۆیە، دەبێت لە روی كارگێڕی و داراییەوە بەتەواوەتی سەربەخۆ بێت و بۆهیچ شتێك نەگەڕێتەوە بۆ حكومەت، بەڵام لەباری واقیعدا، سەرباری ئەوەی چەند ساڵێكە بودجەیەك بۆئەم دەسەڵاتە تەرخاندەكرێت، بەڵام لەخەرجییەكانیدا وەك دەسەڵاتێكی جیاو سەربەخۆ دەسەڵاتی نەدرواوەتێ و پێویستە بۆ خەرجییە گرنگەكان بگەڕێتەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران و بۆهەندێك بواری تر بگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی.

سێیەم: یەكێك لەكێشەكانی ئەم دەسەڵاتە، هەژمونو دەستێوەردانی حیزبە كە پێویستە دەسەڵاتی حیزب بەتەواوەتی دور بخرێتەوەو رێنەدەن دامودەزگا حیزبییەكان دەستبخەنە كاروباری دادگاوەو حیزب دەوری نەبێت لە دامەزراندنی دادوەرو كارمەندی دەزگای قەزایی و بەهیچ جۆرێك رێنەدرێت راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ دەست وەربداتە رەوتی كارەكانی دادگاو بڕیارەكانییەوە.

چوارەم: دەزگای داواكاری گشتی (ئدعا‌و عام) لەكوردستان ئیفلیجكراوە، لەكاتێكدا ئەم دەزگایە ئەندامە لە دەسەڵاتی ئەنجومەنی دادوەریی و لەهەمانكاتیشدا سەر بە دەسەڵاتی جێبەجێكردنە و ئێستا لەژێر دەسەڵاتی وەزارەتی داد دا ئیفلیجكراوە.. هەڵبەت هەمولایەك باش دەزانین كە بایەخو گرنگی دەزگای داواكاری گشتیی لە روی پەیوەندیی بە سامانی گشتی و لێكۆڵینەوە لەگەندەڵی و تەنانەت لەچاودێریكردنی قانون و چۆنێتیی جێبەجێكردنی، دەورێكی زۆر گرنگی هەیە.
رۆحی هەمو سیستمێكی حوكمڕانیی تەندروست و عادیلانە، بریتییە لە بەرقەراربونی سیستمێكی قەزایی سەربەخۆ و تۆكمەو بەهێز، كە بەداخەوە لەكوردستان ئەم دەسەڵاتە هەندێكجار وەك پاشكۆو ئالەتێكی لێهاتوە بەدەست دەسەڵاتی تەنفیزییەوە، هەربۆیە هەتا كورد نەبێت بەخاوەنی دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆو ئازاو ئەكتیڤ، ناتوانێت هەرێمێكی یاسایی و دامەزراوەیی دروستبكات.
حكومەتی هەرێم كە لە سەرەتادا نیوە بە نیوە لە بەینی یەكێتی و پارتی دا دامەزرا و، پاش شەڕی ناوخۆ بو بە دوو حكومەت، دوای یەكگرتنەوەش له‌ ساڵی‌ 2006 دیسانەوە بە جۆرێكی تر لە سەر بنچینەی نیوە بە نیوەی یەكێتی و پارتی دروست كرایەوە، داموو دەزگای قەزاییان خستە ژێر دەسەڵاتی حیزبەوە.

دەستێوەردانی حیزبی و بەرپرسانی حكومەت لە دەسەڵاتی قەزایی لەهەرێمی كوردستاندا بەزەقی دیارن و دەستێوەردانەكانی حیزب و بەرپرسانی حیزبی لەكاروباری دادوەری بەم شێوەیە یە:
_دەستێوەردان لە پێكهاتەی ئەنجومەنی دادوەری 
_دامەزراندنی دەستەی دادگاكان
_دەستێوەردانی بریارەكانی كارگێری دادگاكان
_دەرهێنانی فایلی ژێردەسەڵاتی دادگاكان
_ هەروەها فشار بۆسەر دادگا بەمەبەستی دەركردنی بریار لەبەرژەوەندی لایەنێك.

* رەخنەكان لەسەر دەسەڵاتی دادوەری

* ئەو ئەنجومەنی دادوەریەی ئێستا هەیە زەعیفەو پایەی قانونی سەرۆكی ئەنجومەنیش لەئاستی پلەی وەزیردایە كە دەبێت بەرزتر بێت و ناكرێت سەرۆكی دەسەڵاتێك پایە قانونیەكەی لەئاستی وەزیرێكی دەسڵاتی جێبەجێكردندا بێت كە پێویستە لەئاستی سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و سەرۆكی دەسەڵاتی یاساداناندا بێت.

*خاڵێكی دیكە لە لاوازی دەسەڵاتی قەزا لەكوردستان ئەوەیە كە بێدەنگە لەئاستی ئەو بریارانەی كە جێبەجێناكرێن، ئایا بەدواداچونی كردووە كە كەلایەنی كەمتەرخەم هەیە. بۆچی چەندین تۆمەتبار هەیە دێتە سەر تەلەفزیۆن و پارتی و یەكێتی داڵدەیان داوە بۆچی ئیجرائاتی یاساییان بەرامبەر ناكرێت؟ لەكاتێكدا دەبێت ئەو كەسەی كەتەسلیم بەدادگا نەكراوە موڵكی گواستراوەو نەگواستراوەی حیجز بكرێت و دوای ئەوەش قەزیەكەی ئەبێت بەغیابی دادگای بكرێت بەڵام دەسەڵاتی دادوەری هیچ هەڵوێستی نیە!!.

* خاڵێكی دیكەی جێگەی رەخنە ەوەیە كە دادگا راگەیاندنی نیەو رونكردنەوەی خۆی نادات لەسەر ئەو شتانەی كە لەسەر دادگا ئەوترێت كە دادگا بەناوی گەلەوە بریار دەردەكات، ئایا پێویست نیە خەڵك بزانێت سیستمی دادوەری چیە ئیش و كارەكانی دادگاكان چۆن دەروات ئایا پێویست نیە كاری وابكات دادگا متمانەی خۆی لەدەست نەدات لەبەرامبەر دادگادا بۆچی خەریكە متمانەی خەڵك بەدادگا لەق دەبێت، خەڵك وای لێبێت پشت بەعەشیرەت و چەك بەستێت، لەكاتێكدا هێزی یاسا لەخوارەوە بوو یاسای هێز سەردەكەوێت، كە ئەمە بەشێكی ئەو كەمتەرخەمیە دەگەرێتەوە بۆ دادگاو بەشێكیشی بۆدەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی جێبەجێكرن و دەەسەڵاتی سیاسی دەیەوێت دادگا تەنها لەو ئاستەدا بێت حوكم و بڕیارەكان بەسەر هاولاـَی ئاسایدا جێبەجێبكرێت، حكومەتیش لەرێگەی وەزارەتی ناوخۆو پۆلیس و ئاسایشەوە رێگرە لەوەی هەموو كەسێك بدرێتە دادگا لەكاتێكدا كە فەرمانی دەستگیركردنیا بۆدەردەكرێت..

*خاڵێكی دیكەی جێگەی رەخنە لەسیستمی قەزایی لەهەرێم سیستمی كاركردنی دەزگای داواكاری گشتییە، ئایا ئەم هەموو گەندەڵی و خروقتە تاوانە رۆژانە لەكوردستان رودەدات بۆ داواكاری گشتی وەك و پێویست تەحریكی شەكوای لەسەر نەكردووە بەتایبەت لەپارێزگای دهۆك و هەولێر بۆ داواكاری گشتی وەك پێویست بەدواداچون ناكەن بۆئەو بریارانەی داگا كە جێبەجێناكرێت، كە لەم رووەوە رێكخراوی (دی ئێچ ئاڕ دی) ساڵانە دەیان و سەدان پێشێلكاری یاسای و جێبەجێنەكردنی بریاری دادگا دەخاتە روو.

ئایا ئەو كێشانە چیە كەوای كردووە داواكاری گشتی لە وەزارەتی داد جیانەكرێتەوە و نەخرێتە سەر دەسەڵاتی دادوەری كە بەپێی یاسا دەبێـ سەر بەدەسەڵاتی دادوەری بن بۆقانونەكە تائێستا نەكراوەو ئەگەر بەتەواوەتی بخرێتە سەر دەسەڵاتی دادوەری كاریگەری دەبێت لەسەر ئەكتیڤ بونی زیاتروو لەژێركاریگەری وەزارەتی دادا نامێنێت.

*خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە زۆر جار دەسەڵاتی سیاسیش وەك پێویست پاڵپشتی بەهێزبوون و سەربەخۆبوونی دادگای نەكردووە بە تایبەتی كەدادكا بە قۆناغێكی راگوزەردا دەروات و تەنها چەند ساڵێكە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن جیابووەتەوە، بۆ نموونە وەزارەتی ناوخۆ كە زۆرترین پەیوەندی لەگەڵ ئەنجوومەنی دادوەری و دادگاكاندا هەیە نەك وەك وەزارەتێكی جێبەجێكار نییە كە پێویستە پابەندی وەزارەتەكەی ودام ودەزگاكانی بەتایبەتی دەزگای پۆلیس رابگەیەنێت بۆ بڕیارەكانی دادگا بەڵكو بە پێچەوانەوە هەندێك جار ئاستەنگ بۆ جێبەجێبە جێكرنی بریارەكانی دادگا دروست دەكات یان هەندێك جار وادەردەكەوێت خۆی لە سەروی ئەنجومەنی دادوەری دەبینێتەوە نوسراوی وایان هەیە بەشێوازی فەرمان كردن ئاراستەی ئەنجومەنی دادوەری كردووە.

*چۆن دەسەڵاتی دادوەری لەكوردستان بەهێز دەكرێت؟
دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستاندا ، پێویستە وەك دەسەڵاتێكی سەربەخۆ كاربكات و نەكەوێتە ژێر كاریگەری بڕیاری سیاسی هەردوو دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان، یان هەر بڕیارێكی دەرەوەی دوو دەسەڵاتەكەی تر، ئەم خواستەش پێویستی بەبەدامەزراوەكردنی دەسەڵاتی دادوەری و ئەنجامدانی چاكسازی هەیە، ئەمەش بەو مانا یە نیە كە دەسەڵاتەكە تووشی گەندەڵی بووبێت بەڵكو بەو مانایەی كە چاكسازیی وەك پرۆسەیەكی بەردەوام لە دامەزراوەی دادوەریدا ، رێگری تووشبوونە بەگەندەڵی.

1_ هەندێك لە دادوەرو شارەزایانی یاسای پرسیاری ئەوە دەكەن كە ئایا لاوازی ئەنجومەنی دادوەری ناگەرێتەوە بۆ ئەوەی كە كاتی خۆی لەیەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی سلێمانی و هەولێردا، دادگای تەمیزی سلێمانی و هەولێر لەسەر بنەمای رێكەوتنی حیزبی یەكیانگرتەوە دادوەرەكانیان كران بە ئەدامی ئەنجومەنی دەسەڵاتی دادوەری و دادگای تەمیزو دەسەڵاتی دادوەری لەنێوان ئەم دابەشكردنەی یەكێتی و پارتی بەر پارتی كەوتوو وسەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریش كاندیدی پارتی بووە. هەربۆیە شارەزایانی یاسای پێیان وایە كە پێویستە سەرۆك , و ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری بە هەڵبژاردن دیار یبكرێت لە لایەن سەرجەم دادوەرانی هەرێمی كودستانەوە لە دادوەرانی پلە یەك بۆ ماوەی 4 ساڵ.

2_ سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریە هەربۆیە پێویستە پایە قانونیەكەی بەرزبكرێتەوە نەك وەك ئێستا بە پلەی وەزیرو پێویستە هاوتای سەرۆكی هەردوو دەسەلاتی یاسادانان و جێبەجێكردن بكرێت.

3_ بودجەی دەسەڵاتی دادوەری و مافی خەرجكردنی بدرێت بە ئەنجوومەنی دادوەری نەك حكومەت و بۆ ئەو مەبەستەش ژمارە حیسابێكی تایبەت بە خۆی هەبێت و بۆ هیچ پارەیەك دەسەڵاتی دادوەری نەگەرێتەوە بۆ دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت).

4_قەدەغەكردنی دەستخستنە ناو چارەسەری كێشەی هاوڵاتیانەوە لەلایەن مەكتەبە حیزبیەكانەوە, بە شێوەیەك تاكە لایەنی چارەسەری كێشەكان دادگا بێت.

5- پابەندكردنی دەزگاكانی حكومەت بە جێبەجێكردنی بریارەكانی دادگاوە.

-6_كاركردن بۆ لێسەندنەوەی لێكۆلینەوە بە تەواوەتی لە ئەفسەران و لێكۆلەرەوانی پۆلیس و ئاسایش و سپاردنی بە دادوەر و لێكۆڵەری دادی، هەروەها گرتوخانەكان بخرێنە سەر دەسەڵاتی دادوەری و لە دەزگاكانی پۆلیس و ئاسایش هیچ گرتوخانەیەك نەمێنێت.

7.هەروەها پێكهێنانی هێزی پۆلیسی دادوەری بۆ پاراستنی دادگاكان ودادوەران بەشێوەیەك پێویستە هەمو دامەزراوە دادوەرییەكان بە شێوەیەكی وا پارێزراو بێ كە دەسەڵاتی دادوەری و دادگاكان و دادوەران لە سایەیدا بێ منەت بن لە دەركردنی بڕیارەكان، لە كەش و هەوایەكی ئارامدا كاربكەن كە ترسی تۆڵە سەندنەوە و هەرەشەی‌ هیچ كەس و لایەنێكیان نەبێ نە دەسەڵات نە هاوڵاتیان وا باشتریشە كە ئەركی پاراستنی دام ودەزگا دادوەرییەكان پسپێردرێ بە هێزێكی ئەمنی پرۆفیشناڵ و شارەزا لە مافی مرۆڤ و هەڵسوكەوت لەگەڵ هاوڵاتیان كە بتوانێ لەگەڵ پاراستنی ئاسایشی دام و دەزگاكانی دەسەڵاتی دادوەری مامەڵەیەكی مۆدێرن و شارستانیانەش لەگەڵ هەمو ئەوانەدا بكەن كە كاریان بەو دام و دەزگایانە هەیەو رێگایان تێی دەكەوێ، وا باشترە فەرماندەی ئەو هێزانە سەر بە دەسەڵاتی دادوەری خۆی بن و هەر لەویشەوە موچە و بودجەی پێویستیان بۆ دابین بكرێ هەر لە خۆشیەوە فەرمان وەربگرن.
8. پێویستە دادگایەكی دەستوری دابنرێ سەرەڕای كارە سەرەكییەكەی كە بریتی یە لە چاودێری كردنی یاساكانی پەرلەمان و بڕیارەكانی دەسەڵاتی جێبەجێ كردن، پێویستە ببێتە دادگایەكی باڵاش بۆ دادگای كردنی بەرپرسە باڵاو وەزیرەكان و لێپرسراوە باڵاكانی تر كاتێ لە دەستور یاساكان لادەدەن یان تۆمەتی گەندەڵی كارگێری و داراییان دەخرێتە پاڵ یان هێڵە سورەكانی بەرژەوەندی باڵای هەرێم دەبەزێنن یان پۆست و پلەكانیان خراپ بەكار دەهێنن بۆ بەرژەوەندی تایبەتی، گرنگە یاسای دادگاكە ماف بدات بە تاكەكان كە سكاڵا لەبەردەم دادگای دەستوری بەرز بكەنەوە..

9. پێویستە ژمارەی‌ دادگاكان و دادوەران زیاد بكرێ كە لە ئاست زیادبونی ژمارەی‌ دانیشتوان و زۆربونی كێشەكاندا بێ، چونكە ئێستا ژمارەی دادگا و دادوەران لە كوردستان لە چاو زۆری ژمارەی‌ دانیشتوان و زۆری كێشەكان لەگەڵ ستانداردە جیهانییەكانی دابین كردنی عەدالەت ناگونجێ.

10. گرنگی دان بە راگەیاندن: ئێستا لە سیستمە دیموكراتی و یاساییەكاندا گرنگی زۆر دەدرێ بەپەیوەندی نێوان دەسەڵاتی دادوەری و دادگاكان و راگەیاندن هەمو دادگاكان نوسینگەیەكی راگەیاندنی پرۆڤیشناڵ لە كاری راگەیاندنی دادوەری دادەمەزرێنن كە بزانن چی پێویستە لە كێشەكانی ناو دادگاكاوە بدرێنە هۆكانی راگەیاندن، كاریگەری نەبێ بۆ سەر بڕیاری دادوەر لە كێشەكەدا. بۆ دروست كردنی پردی پەیوەندی لە نێوان دادگاكان و جەماوەر پەیداكردنی متمانەی‌ جەماوەر بە عەدالەتی دادگاكان، هەربۆیە یەكێك لەهەرە خاڵە لاوازەكانی دەسەڵاتی دادوەری لەكوردستان ئەوەیە كە ئەم دەسەڵاتە گرنگ و هەستیارە كە پەیوەستە بەژیانی رۆژانەی تاك بەتاكی ئەم كۆمەڵگەیەوە نەك هەرخاوەنی رۆژنامەو گۆڤارو بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنی و سایتێكی ئەلكتۆنی نیە، بەڵكو لەتۆری كۆمەڵایەتی (فەیسبوكیش) لاپەرەیەكی تایبەت بەخۆی نیە!، ئەمە سەرباری ئەوەی مەنعی كردووە دادوەر قسە بۆ بۆكەناڵەكانی راگەیاندنیش بكەن!!!

*بۆ نوسینی ئەم وتارە سودم لە گفتوگۆ لەگەڵ كۆمەڵێك دادوەری بەرێز و سەرچاوە وەرگرتووە.


AM:10:46:11/11/2018

ئه‌م بابه‌ته 875 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌



هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی