لە پەراوێزی بودجەی ساڵی 2018دا
فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد
بودجەی ساڵی 2018ی عیراق كە حكومەتی عەبادی دایناوە، یەكەم بودجەیە كە پاش ریفراندۆمەكەی كوردستان دادەندرێ. هەر وردبونەوەیەك لەو بودجەیە دەری دەخا كە بەغدا هەموو كارتەكانی لە مستی خۆی كۆكردۆتەوەو بێ مننەتییەكی زۆری بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان نیشانداوە. ئەمەش ئەو بۆچونە پشت راست دەكاتەوە كە پێش ریفراندۆم دەخرایە روو سەبارەت بەوەی كە ئەنجامدانی ریفراندۆم بەو پەلەپەلییەو بەبێ ئامادەكاریی پێویست پێگەی هەرێم لەپاش ریفراندۆم بێهێز دەكاو هیچ كارتێكی بۆ مانۆری سیاسی بەدەستەوە ناهێڵێ. سیاسەتی سەركێشی و لێكدانەوەی چەوت هەمیشە ئەنجامی خراپی دەبێ، وەك لە كوردستاندا دەیبینین.
بەپێچەوانەی بودجەی ساڵانی رابردووەوە، هیچ پشكێك بۆ هەرێمی كوردستان دیاری نەكراوە. مەسەلەی دیاریكردنی پشكەكە بۆ رێژەی دانیشتوان بەپێی پارێزگاكان هێڵدراوەتەوە. بەم پێیە، لەسەر بنەمای رێژەی دانیشتوانی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان رێژەی 12.6% دیاری كراوە. هەر لەم بودجەیەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشێوەی "حكومەتی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان" ناوی هاتووە كە ئەمەش لەگەڵ دەقی ماددەی 117ی دەستور رێكناكەوێ كە بەناو ناوی "هەرێمی كوردستان"ی تێیدا هاتووە.
هەروەها بەهەمان پێودانگی بودجەی ساڵانی 2015 و 2016و 2017، دیسان ئەو مەرجە دانراوەتەوە كە ئەگەر حكومەتی هەرێم نەوت رادەستی حكومەتی فیدرال نەكات، مافی وەرگرتنی بودجە لەدەست دەدا. ئەمەش خۆی لەخۆیدا تەگەرەیەكی ترە، چونكە لەمەوبەر حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ دوو جار، هەم لە ساڵی 2014 پێش دانانی بودجەی ساڵی 2015و هەم لە ساڵی 2015 پێش دانانی بودجەی ساڵی 2016، لەسەر ئەوە رێك كەوتون كە نەوتی هەرێم بەرامبەر بە وەرگرتنی بودجە بێ. هەردوو جاریش حكومەتی هەرێم رێككەوتنەكەی جێبەجی نەكردووەو ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی كە مەسەلەكە بگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم.
دەبێ حكومەتی هەرێم بزانێت كە هەلومەرجی پاش ریفراندۆمە شكستخواردووەكە تەواو جیاوازەو هەرێم بەرگەی ئەوە ناگرێت كە جارێكی تر بگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم چونكە بەغدا چیتر رازی نابێ هەرێم بەشێوەی نیمچە دەوڵەت هەڵسوكەوت بكات.
كاتی ئەوە هاتووە دان بەوەدا بنرێ كە لە ساڵانی رابردوودا حكومەتی هەرێم و لەناو حكومەتی هەرێمدا وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و وەزیرە ونەكەی، ئەو لایەنە بووە كە تەگەرەی خستۆتە بەردەم گەیشتن بەپێكهێنانی ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدرال و یارمەتیی دەركردنی یاسای نەوت و گازی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق نەداوە، چونكە لەو سەردەمەدا سەرمەستی پڕۆژەی سەربەخۆیی ئابوری بووەو پێی وا بووە لە ساڵی دووەمی پیادەكردنی سیاسەتی سەربەخۆیی ئابوریدا پشكی 17%ی لە عیراق وەرگیراو تێدەپەڕێنێ، لە قۆناغی یەكەمدا پشكەكە دەگەیەنێتە 25% لە قۆناغی دووەمدا دەیگەیەنێتە سەرووی 30%. هیچ كام لەم خەمڵاندنانە راست دەرنەچوون و لەئاكامدا هەرێم 17%ی پشكی لە عیراق وەرگیراوی لەدەستداو لەسەریشی قەرزار بۆوەو كار گەیشتە رادەی لەدەستدانی توانای دابین كردنی موچەی كارمەندەكانی خۆی.
لەساڵانی رابردوودا فیدرالیزمی پەیڕەكراو لە هەرێمی كوردستان، لە هیچ شوێنێكی جیهان و لە هیچ دەوڵەتێكی فیدرالدا نمونەی نەبووە. لەو ماوەیەدا هەرێم پابەندبونێكی دارایی بەرامبەر بە حكومەتی فیدرال نەبوە. بەپێی ئەو سیستمەی لە عیراقدا پەیڕەو دەكرێ، هەموو پارێزگاكان بەشێوەو بڕی جیاواز بەشدارن لە دابین كردنی داهات بۆ حكومەتی فیدرال لەوانە دابین كردنی داهاتەكانی نەوت، گومرگەكان، كارگە حكومییەكان، باج، لەناویاندا تەنها هەرێمی كوردستان بە هیچ داهاتێك بەشدار نەبوە لە زیادكردنی داهاتی حكومەتی فیدرال. بۆیە، لەم سەروبەندەدا، جەخت كردنی بەغدا لە ساڵی 2014 بەدواوە لەسەر رادەست كردنی نەوتی هەرێم بەحكومەتی فیدرال، بەشێكە لەسیاسەتێكی پەیڕەوكراو كە بەپێی دەستور هەموو هەرێم و پارێزگاكان دەگرێتەوە.
ئەم شێوازەی مامەڵەكردن لەگەڵ بەغدا كەڵكی نەماوەو پێویستە لەسەر هەرێم رەفتاری خۆی بگۆڕێ. لەم هەلومەرجەی ئێستادا گەورەترین دوو تەگەرە لەبەردەم چاك كردنەوەی پەیوەندییەكانی بەغداو هەرێم، نەوت و هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆمە.
لەم رووەوە پێویستە گوتاری سیاسیی هەرێم سەقامگیرو بنیاتنەر بێ. بەڵام ئەوەی كە دەیبینین وا نیە. لەكاتێكدا سەرەك وەزیرانی حكومەتی هەرێم لە كۆشكی ئەلیزێ لە فەرەنسا لێدوان دەداو دەڵێ ریفراندۆم "كۆتایی هاتووە" و داوای دانوستان "بەپێی دەستورو لە چوارچێوەی عیراقێكی یەكگرتوو" دەكات و رایدەگەیەنێ كە هەرێم "رێز" لە بڕیاری دادگای فیدرال دەگرێ كە ریفراندۆمی بە نادەستوری ناو بردووەو ئەنجامەكانیشی هەڵوەشاندۆتەوە، لەهەمان كاتدا گوتارێكی تر بەرامبەر بەم گوتارە نەرمە فەرمییەی حكومەتی هەرێم هەیە كە ریفراندۆم دەكاتە "كاردانەوەیەك" لە دژی پەیمانی ساڵی 1937 ی سەعد ئابادو داوا لە هەرێم دەكا بەناوی خۆڕاگرییەوە هەڵوێستی توند بنوێنێ و بانگەشە بۆ ئەوە دەكات كە هەرێم لە لاوازییەوە داوای دانوستان ناكا. مەسەلەكە پەیوەندیی بە لاوازی و هێزەوە نیە. مەسەلەكە پەیوەندیی بەوەوە هەیە كە جگە لە دانوستان هیچ بژاردەیەكی باشتر نیە.
PM:03:22:11/12/2017
ئه‌م بابه‌ته 891
جار خوێنراوه‌ته‌وه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی