ژەهرێکی کوشندە لە هەرێمی کوردستان

‌دلێر عەبدولخالق

لە هەرێمی کوردستان، حاڵەتەکانی بەکارهێنان و بڵاوبونەوەو بازرگانیکردن بە مادە هۆشبەرەکان (Drugs) لە تەشەنەسەندن دایە. ئەم ژەهرە لە ناوچە سنورییەکان خێراتر بڵاودەبێتەوە و کاراتر لەناو توێژی گەنجان و نەوجەوانان کاریگەری دادەنێت.

داتا فەرمی و نافەرمیەکانی لایەنە پەیوەندیدارەکانی هەرێم ئاماژەی خەتەرناک لە بەرزبونەوەی کێرڤی حاڵەتەکان نیشان دەدەن.

داتا فەرمی و نافەرمیەکانی لایەنە پەیوەندیدارەکانی هەرێم ئاماژەی خەتەرناک لە بەرزبونەوەی کێرڤی حاڵەتەکان نیشان دەدەن. هەرچەندە ئامارێکی بڕواپێکراو کە دادگاکان دوای یەکلابونەوەی دۆسیەکان بڵاویبکەنەوە ئەستەم دەگاتە میدیاکان، بەڵام لێدوانە رۆژنامەوانیەکانی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی مادە هۆشبەرەکان لە ئاسایشی هەولێر و دهۆک و ئاسایشی سلێمانی ئاماژە بە زیادبونی حاڵەتەکان و تێوەگلانی ژنان و گەنجانیش دەکەن. بۆ وێنە، لە سنوری پارێزگای سلێمانی و لە دو ساڵی رابردودا (550) کەس بە فەرمانی دادوەر دەستگیرکران و، دەستیشگیراوە بەسەر بە زیاتر لە تەنێک مادە هۆشبەر و ملیۆنان دەرمانی رێگەپێنەدراو. پەیوەندیدار بە داتاکانی سنوری هەولێر و دهۆکیش لە ساڵی (2018)دا ژمارەی تۆمەتبارە دەستگیراوەکان دەگاتە (941) کەس و دەستبەسەرداگرتنی (415) کیلۆگرام مادەی هۆشبەر.

ئەم ئامارانە لە کاتێکدایە بە گوێرەی راپۆرتەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان "عێراق" تا نەوەدەکانی سەدەی رابردو وەک یەکێک لە پاکترین وڵاتەکانی جیهان پەیوەست بە کۆنتڕۆڵکردنی دیاردەی بەکارهێنان و بازرگانیکردن بە مادە هۆشبەرەکان ناوی هاتوە، بەڵام گۆڕانکاری سیاسیی و ناسەقامگیری دۆخی ئابوری و کۆنترۆڵنەکردنی سنورەکان بە روی ئێران دوای دروستبونی قەوارەی هەرێمی کوردستان زەمینەی رەخساند بۆ هاوردەکردنی ئەو مادە مەترسیدارانە. واتە هەڵکەوتەی جیۆگرافی هەرێم کە سنورێکی بەرفراوانی لەگەڵ ئێران هەیە و ئێرانیش سنورێکی دورودرێژی هاوبەشی لەگەڵ ئەفغانستان هەیە و، هەردوکیشیان وەک دو ناوی گەورەی بەرهەمهێنان و بارزگانیکردن بە مادە هۆشبەرەکان لەسەر ئاستی جیهان ناسراون بوە بە ژینگەیەکی لەبار بۆ تەشەنەسەندن و بڵاوکردنەوەی ئەو مادە ژەهراویانە لە هەرێم و ناوەڕاست و باشوری عێراق.

دوایین ئاماری ئاژانسی هەواڵی فەرمی کۆماری ئیسلامی ئێران (ئیرنا) دو ملیۆن و (800) هەزار کەس لەو وڵاتەدا ئاڵودەی بەکار‌هێنانی مادە بێهۆشکەرەکان بون و (10%)ی ئەو رێژەیە ژنانن. پەیوەست بە ئەفغانستانیش داتاکان نیشانی دەدەن ئەم وڵاتە بە تەنیا (90%)ی هەمو تریاک-ی جیهان بەرهەمدەهێنێت؛ کە دەکاتە (10) هەزار تۆن لە ساڵێکدا. ئەمە جگەلەوەی لە خاڵە سنوریەکانی نێوان هەرێم- تورکیا و هەرێم- سوریاش هاوردەکردن و مامەڵەکرددن بە مادە هۆشبەرەکان هەیە. مایەی داخیشە، لە رۆژهەڵاتی کوردستان رێژەی بەکارهێنان و بازرگانیکردن بە مادە هۆشبەرەکان زۆر زیادی کردوە و ئەم دۆخەش کاریگەری خراپ لەسەر پارێزگاکانی سلێمانی و هەولێر دادەنێت. وەکچۆن بەگوێرەی داتای فەرمی پارێزگای سنە کە هاوسنوری پارێزگای سلێمانیە زیاتر لە (21) هەزار ئاڵودەبوی ماددە هۆشبەرەکان هەیە.

لە رەهەندی یاساییەوە، مامەڵەکردن بە مادە هۆشبەرەکان کردەیەکی نایاسایی و یاساغی جیهانیە و، دەوڵەتان یاسا و رێنمایی توندیان بۆ بەگژداچونەوەی ئەم دیاردە مەترسیدارە داناوە، هەرچەندە کۆنترۆڵکردنی تائێستاش وەک مەحاڵ ماوەتەوە و داتاکان نیشانی دەدەن لەسەر ئاستی جیهان سەدان هەزار کەس ئاڵودەی مادە هۆشبەرەکانن و، هەزارانیش بونە قوربانی و هەزارانی دیکەش ژیانی ئاساییان لە دەستداوە و پەیکەری کۆمەڵایەتی و ئابوریان داڕوخاوە. ئەوەی وەک هەڕەشەیەکی جدیش لە ژیانی کۆمەڵایەتی ئەزمون کراوە، ئاڵودەبوان وەک بۆمبی تەوقیتکراو لەناو تەونی کۆمەڵایەتی رۆڵ دەگێڕن و، دوای گیرۆدەبونیان بۆ چنگخستنی بڕێک لەو مادانە ئامادەی هەمو کار و کاردانەوەیەکی تاوانکارین لە گزیکردن، دەستدرێژیکردنە سەر ژیانی ئەوانی دیکە، کوشتن و کاری بەدڕەوشتی، یاخود خراپ بەکار‌هێنانیان لە روی سیاسیی و مێشکشۆردنەوە و ئاراستەکردنەوە.

زانیارییە پزیشکیەکانیش کاریگەری ئەو مادانە لەسەر تەندروستی مرۆڤ فرە مەترسیدار دەهێننە زمان و، دەناسرێن بەو کۆمەڵە مادە کیمیاییانەی (سروشتی روەکی، یاخود دروستکراو لە هەندێک کارلێکی کیمایی) کە کار دەکەنە سەر عەقڵ و وزەی مرۆڤ و، هۆش و بیر و هۆشمەندی سست دەکەن. بە جۆرێک مرۆڤی ئاڵودەبو جگەلەوەی لە ژیانی ئاسایی دادەبڕێت دوچاری چەندین درم و نەخۆشی و کێشەی جەستەیی دەبێتەوە. هاوکات، کاریگەری ئەم مادانە لەسەر دەماخ و پەردەمۆخ و هەستەدەمارەکان رەنگدەداتەوە و خانەکانی لەش ژەهراوی دەکات و، کاردانەوەی خراپیان بۆ کۆئەندامی هەرس و هەناسە و دڵ و بڕبرەی پشت هەیە و لە کاریان دەخەن، واتە لەگەڵ زیادبونی ژمارەی بەکارهێنەرانی ئەم مادانە لەهەر وڵاتێکدا ژمارەی نەخۆش و دەردەدار و قوربانیەکان زیاتر دەبن و چارەسەریش کەمتر.

مێژوی پەیدابون و بەکارهێنانی مادە هۆشبەرەکان کۆنە و رەگ و ریشەی قوڵی هەیە، بەشێک لە توێژەرەوان بەکارهێنانی ئەم مادانە دەگەڕێننەوە بۆ شارستانی کۆنی هیندی و چینی، خەڵکی ئەو سەردەمە بەهۆی نەزانیەوە پێیانوابوە ئەم گژوگیایانە دیاری خودایە و پیرۆزن و نێردراوە بۆ سەر زەوی تا دڵەڕاوکێ و ئازارەکانی مرۆڤ کەم بکاتەوە، بۆیە لە هەندێ شوێندا تەنیا خواردنی خواوەندو گەورەکان بوە! لە میسری کۆنیش لەلایەن ساحیر و جادوبازەکان بەکارهاتوە. لە مەیدانی جەنگەکانیشدا سەرکردەی سوپا و پلەدارەکان مادەی هۆشبەریان داوەتە شەڕکەرەکان بە مەبەستی کۆنترۆڵکردنی هەستی ترس و هیلاکبون و زاڵبون بەسەر دوژمنانیاندا. لە جەنگی یەکەم و دوەمی جیهانیش وەک ئامانجی داگیرکاری بەکارهاتوە؛ بۆ کاریگەریکردنە سەر هۆش و بیری گەنجانی وڵاتی داگیرکراو لەلایەن داگیرکارانەوە. ئەمڕۆش زۆر گروپی تیرۆریستی و باندە مەترسیدارەکان مامەڵەی پێوە دەکەن و، ژمارەیەک دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسیش وەک ئامرازی سڕکردنی خەڵک و نەتەوەی نەیار بەکاری دەهێنن.

کردنەوەی ئەم بەرەی جەنگە بە روی هەرێم و پەرەسەندنی مامەڵەکردن بە مادە هۆشبەرەکان دەرکەوتنی خەت و خاڵ و سەرەتای کۆتاییەکی خراپە لە دیاردەیەکی مەترسیدار

لەبەر ئەو راستیە تاڵانەی لەسەرەوە ئاماژەیان پێکراوە و، پەیوەندیدارن بە ئاسەوارە خراپەکانی مادەی هۆشبەر لە پەیکەری ژیانی سیاسیی و ئابوری و کۆمەڵایەتی گەلان، کاریگەری زیادبونی بەکارهێنەرانی ئەم مادانە لەناو نەتەوەی کورد زیاترە؛ بەتایبەت کە خاوەنی کێشەیەکی گەورەی سیاسین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەکرێ دەوڵەتە سەردەستەکان بە سیستماتیک بیانەوێت لەرێی بڵاوکردنەوەی مادەی هۆشبەرەوە توانستی مرۆیی پاسیڤ بکەن و، ئیرادەی نەتەوەیی و کوانوی بەرگری و هۆشیاری نیشتمانی لەناو خەڵک و گەنجانی کورد کزتر بکەن. لەناو ئەم هاوکێشەدا، کردنەوەی ئەم بەرەی جەنگە بە روی هەرێمی کوردستان و پەرەسەندنی مامەڵەکردن بە مادە هۆشبەرەکان دەرکەوتنی خەت و خاڵ و سەرەتای کۆتاییەکی خراپە لە دیاردەیەکی مەترسیدار کە پێویستی بە گرتنەبەری رێوشوێنی توندوتۆڵ هەیە بۆ کۆنترۆڵکردن و سنوردارکردنی.

لێرەوە، پێویستە حکومەتی هەرێم مەترسییەکانی بە دیاردەبونی بەکارهێنان و بازرگانیکردنی مادە هۆشبەرەکان جدیتر بخوێنێتەوە و پلانی خێراو مامناوەند و دورمەودا بۆ روبەڕوبونەوە و کۆنترۆڵکردنی حاڵەتەکان دابنێت. هەروەک لۆژیکی نیە تەنیا چەکی قەڵاچۆکردنی مادە هۆشبەرەکان لە دەقە یاساییەکان و گرتنەبەری رێوشوێنە قانونیەکان قەتیس بکرێت کە بە بڕوای یاساناسان و شارەزایان دەقی کۆن و کەم کاریگەرن پێویستیان بە هەموارکردنەوە و توندوتۆڵکردنی سزاکان هەیە. لەم کەیسەدا، گرنگە حکومەت زیادبونی ئەم حاڵەتانە وەک دەرد و وەیشومەیەکی کۆمەڵایەتی سەیر بکات کە هەڕەشە لە ئاشتی کۆمەڵایەتی و ئاسایشی کۆمەڵگا دەکات، هەربۆیە کۆنترۆڵکردنی فڕۆکەخانە و دەروازە سنورییەکانی نێوان هەرێم لەگەڵ ئێران، تورکیاو سوریا دەکرێت سەرەتایەکی باشتر بێت بۆ کەمکردنەوەی هاوردەکردنی مادە هۆشبەرەکان.

مەترسیەکانی مادە هۆشبەرەکان بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی بەهای ئەوەی هەیە حکومەتی هەرێم لە تەک کاراترکردنی بەڕێوەبەرایەتیەکانی روبەڕوبونەوەی مادەی هۆشبەر لە ئاسایشی هەرێمی کوردستان؛ دامەزراوەی تایبەتمەند لە وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی کاروباری کۆمەڵایەتی دابمەزرێت کە کاری لەپێشینەیان سنوردارکردنی حاڵەتەکان و هۆشیارکردنەوەی خەڵک بێت بەتایبەت لەناو گەنجان و نەوجەوانان. هاوکات، دامەزراندنی چەند سەنتەرێک کە ئەرکیان چارەسەر و راهێنانەوەی ئەو قوربانیانە بێت ئاڵودەی مادە هۆشبەر بون وەک پێداویستیەکی دیکەی ئەم قۆناغە خۆی دەناسێنێت. ئەو دەنگۆیانەشی کە ئاماژە بە تێوەگلانی خەڵکانێکی دەسەڵاتدار دەکەن لە مامەڵەکردن بە مادە هۆشبەرەکان؛ بەرژەوەندی گشتی وادەخوازێت یاسا بەسەریاندا جێبەجێبکرێت و لە ژێر هیچ پاساوێکی حیزبی و سیاسیدا رێگە بە بازرگانانی مەرگ و ژەهراویکردنی کۆمەڵگا نەدرێت، تریاک و حەشیش و هێرۆین و کراک و کۆکانین و شیشە بێنە هەرێمی کوردستان و دەرگای قەیرانێکی قوڵتر بە روی کۆمەڵگەی کوردیدا بکەنەوە.