زامی هەڵەبجە لە نێوان قەیرانی هەرێم و بەغدا

‌

ده‌نگی ئه‌مریكا له‌ راپۆرتێكدا سه‌باره‌ت به‌ یادی 30 ساڵه‌ی كیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌ بڵاویكرده‌وه‌: لە پاش ساڵی 1988ەوە وەک ڕزگاربووان لەو هێرشە کیمیاییە دەڵێن هەموو ساڵێک یاد دەکرێتەوە بەڵام بەبێ ئەوەی هیچ یەکێک لە داواکانی خەڵک جێبەجێبکرێن و دەشڵێن دووابەدوای ئەو هەموو پەیمان و بەڵێنانەی دەدرێن لە ساڵیادەکاندا دەبێت خەڵک ساڵێکی تریش چاوەڕوان بێتەوە تا بزانن لە ساڵیادی ئایندەدا چ پەیمانێکی تریان پێ دەدرێت.

حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی شەشی ساڵی 2013 بە پارێزگا کردنی هەڵەبجەی پەسەندکرد و ئەنجومەنەی وەزیرانی عێراقیش لە 31 ی مانگی دوازدەی هەمان ساڵ پـرۆژە بڕیارەکەی پەسەندی کرد و ناردیە پەرلەمانی عێراق. لە 13 ی مانگی سێی ساڵی 2014 سەرۆک وەزیری هەرێمی کوردستان نێچیرڤان بارزانی ئەو بڕیارەی مۆر کرد کە هەڵەبجە ببێت بە چوارەمین پارێزگای هەرێمی کوردستان و سێ ڕۆژ پاش ئەوە لە یادی 26 هەمین ساڵی کیمیابارانی شارەکەدا، مەسعود بارزانی وەک سەرۆکی هەرێم بڕیارەکەی پەسەند کرد.

سەرۆکایەتی پەرلەمانی عێراق لە 3 ی مانگی چواری ساڵی 2014 بەیاننامەیەکی دەرکرد و تیایدا هاتووە ئوسامە نوجەیفی سەرۆکی پەرلەمان و عارف تەیفور جیگری سەرۆکی پەرلەمان پـێشوازی لەم بڕیارەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەن و دەڵێن بە پـێی ماددەی 115 ی دەستوری عێراق پـێکهێنانی پارێزگای نوێ لە هەرێم لە نێو دەسەڵاتەکانی هەرێمدایە.

لە مانگی دووی ساڵی 2015 پەرلەمانی هەرێمی کوردستان بڕیاری بە پارێزگاکردنی هەڵەبجەی پەسەندکرد، بەڵام لەو کاتەوە هەتا ئێستا وەک کاوە عەلی کەریم، جێگری پارێزگاری هەڵەبجە دەڵێت: "هەنگاوی زۆر کەم نراون بۆ جێبەجێکردنی خاڵەکان " بەنموونە لە پرۆژەیاساکەی پەرلەمانی کوردستان کە کۆمەڵێک مادەیە تەنها بڕگەی دەستبەکاربوونی پارێزگارو دوو جێگر لەیەک مادەیدا جێبەجێکراوە. مادەکانی تر پشتگوێخراون و بەدوواداچوونیش لەلایەن پەرلەمانەوە نییە. ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم فەرمانی پێکهێنانی سەرجەم فەرمانگەکانی بەوەزارەتەکان و لایەنە پەیوەندیدارەکان کردووە، بەڵام فەرمانەکە جێبەجێ نەکراوە. 

لەکۆی سیانزە بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەنها هەشتیان پێکهێنراون بەبێ دامەزراندن و بوونی میلاکی پێویست. لەکۆی نزیکەی چل بەڕێوەبەرایەتی نزیکەی بیست و پێنج پێکهێنراون و ئەتوانم بڵێم لەسەدا نەوەدو پێنجی پێش بەپارێزگابوون هەبوون."

کاوە عەلی کەریم پێی وایە تەنها لە کاتی یادەکاندا هەڵەبجە دەکەوێتە بیری بەرپرسەکان و دەڵێت " لەوەتەی بڕیاری بەپارێزگابوون بۆ هەڵەبجە دەرچووە سەرۆکی حکومەت بۆ یادەکانیش سەردانی هەڵەبجەی نەکردووەو نازانێت چی دەگوزەرێت و کارەکان چۆن دەبرێن بەڕێوە."

هەڵەبجەییەکان لەوبڕوایەدان هەموو ئەو تەگەرانەی لەبەردەم تەواوبوونی پرۆسەکانی بە پارێزگابوونی هەڵەبجەدا هەن، بریتین لە ڕنگدانەوەی قەیرانی سیاسی نێوان کورد و بەغدا. جێگری پارێزگاری هەڵەبجەش هاوڕایە و دەڵێت "حکومەتی عێراق بەهۆی کێشەی نێوان هەرێم و بەغدا و خەمساردی حکومەتی هەرێم لەم پرسەدا هەنگاوەکانی بەدیاربوونی پارێزگای هەڵەبجەی نەناوە. وەک کردنەوەی بەڕێوەبەرایەتی جنسیە و پاسپۆرت و نفوس و تابلۆی سەیارە ناوی هەڵەبجە و کۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە بازنەی پارێزگای هەڵەبجە وە هەوڵەکان لەپەرلەمانی عێراق و ناوهێنانی وەک پارێزگا لە بودجەدا چوار ساڵ بەردەوامە بەڵام تا ئێستا سەنتێک بە هەڵەبجە نەگەیشتوە."

لە یادی 30 ساڵەی کیمابارانی هەڵەبجەدا پرسێکی تریش بۆتە هۆی ناڕەزایی ژمارەیەک لە هەڵەبجەییەکان ئەوەش بانگهێشت نەکردنی نوێنەرانی قوربانیانی هەڵەبجەیە لەلایەن نوێنەرایەتیەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە لە وڵاتانی جیهاندا لە ناویاندا نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە واشنتۆن.

جێگری پارێزگای هەڵەبجە دەڵێت" بۆ چوار ساڵ دەچێت نە کەسوکاری قوربانیان نە ئیدارە (بەڕێوەبەرایەتی هەڵەبجە) بۆ کۆنفرانسەکانیان و یادەکان بانگهێشت ناکەن بەبیانووی قەیرانی دارایی کە ڕوونە ناتوانن بەو بیانوەوە ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە قەناعەت پێبکەن."

کاوە محەمەد، ئەندامی پەرلەمانی عیراق لەسەر فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان دەڵێت وەک کورد هەوڵێکی زۆریان داوە کە هەڵەبجە وەکو پارێزگا بناسێندرێت. لەو هەوڵەدا سەرکەوتوو بوون بەڵام کورسییەکانی کورد ئەوەندە نییە کە بتوانن هەر یاسایەکی بیانەویت پەسەندی بکەن. و لایەنەکانی تریش ئەو ئامادەییەیان تێدا نەبووە.

کاوە محەمەد وتی "ئێمە پێش ئەوەی گلەیی لەوان بکەین دەبێت گلەیی لە خۆمان بکەین بەشێکی زۆری کە نەمانتوانیوە ئەو مافانە بەدەست بهێنین پەیوەندی بەوەوە هەیە کە ماڵی کورد بەڕاستی ماڵێکی شێواوە چ لە ڕووی سیاسییەوە چ لە ڕووی ئابورییەوە. سیاسەتێکی شکستخواردوو گیراوەتە بەر. تۆ ئەگەر ناوماڵی خۆت ڕێکنەخەیت ناتوانیت شەڕێک بکەین و سەرکەوتوو بین تیایدا."

بەڵام بە پێچەوانەی ئەو بۆچوونە سیروان عەبدوڵا سیرینی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەسەر لیستی پارتی دیموکراتی کوردستان رایگەیاند " نەک تەنها هەڵەبجە، خەریکە هەمو هەرێمی کوردستان دەبێتە قوربانی بڕیارە نادەستورییەکانی حکومەتی عیراق کە هەمان سیاسەتی ڕژێمی پێشووی هەیە بەرامبەر پێکهاتەکان بە تایبەتی کورد."

ئاراس عابد یەکێک لە ڕزگاربوانی کارەساتەکە، هەموو خێزانەکەی کە بریتی بوون لە 4 براو 7 خوشک و دایک و باوکی لە هێرشە کیمیاییەکەی 16 ی 3 ی 1988 لە دەست داوە، جگە لە دەیان خزمی تری وەکو خاڵ و خاڵۆژن و نەنک و خاڵۆزاو خوشکەزا و پورزا، دەڵێت " لە 16 ی 3 یادی مەرگەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە خوازیارم میوانان و نوێنەرایەتیەکانی وڵاتان سەردانی ئەو یادە بکەن تەنها یەک بۆنە و یاد هەیە ئەوەیش لە هەڵەبجەیە. لە هەڵەبجە دەبین."

یەریڤان سەعید یەکێکە لە قوربانیانی هەڵەبجە و دانیشتوی واشنتۆن دی سییە، بەشداری کردنی لە یادی 30 ساڵەی کیمیابارانی هەڵەبجە بایکۆت کردووە هەرچەندە بە فەرمی لەلایەن نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم لە واشنتۆن بانگهێشت کرابوو بۆ ئەو مەڕاسیمە.

 وەڵامی پرسیارێکی دەنگی ئەمریکادا وتی "هۆكاری به‌شدارینه‌كردنم له‌ ساڵیادی كیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌دا به‌ هۆی پشتگوێخستنی سیسته‌ماتیكی هه‌ڵه‌بجه‌ و خه‌ڵكی هه‌ڵه‌بجه‌وه‌یه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، و شكاندنی به‌ڵێنه‌كانی پێشویان بۆ بانگێشتكردنی نوێنه‌رانی هه‌ڵه‌بجه‌ بۆ به‌شدار بوون له‌ كۆنفرانسی 30 ساڵی یادی هه‌ڵه‌بجەدا".

نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم لە واشنتۆن بە نامەیەکی فەرمی وەڵامی کاوە عەلی کەرمی جێگری پارێزگای هەڵەبجەی داوەتەوە سەبارەت بە بانگهێشت نەکردنی نوێنەری هەڵەبجە.

لە نامەکەدا هاتووە لە یادی 30 ساڵەدا چەند ڕزگاربوویەکی هەڵەبجە بە ڕێگەی سکایپ بەشداری دەکەن یەکێک لەوانەش زمناکۆ محەمەد ئەحمەدە و هەروەها ڕزگاربوویەکی تریش بە ناوی محمەد عەزیز نیشتەجێی شاری ناشڤێلی ولایەتی تێنسییە و ئامادەی مەراسیمەکە دەبێت. بانگهێشت نەکردنی خەڵکی لە ناو هەڵەبجەوە بۆ کۆمەڵێک خاڵ دەگەڕێنێتەوە لەوانە مەسەلەی ڤیزا و هەروەها بودجە. بەڵام یەریڤان سەعید ئەوە مەسەلەیە بە بیانو دادەنێت دەڵێت "ڕاستیه‌كه‌ی وانییه‌، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی بودجه‌ی نوێنه‌رایه‌تی دوو هێنده‌ زیادی كردووه‌ له‌ 6 مانگی 2017 دا. پاره‌ و بوجه‌ هه‌یه‌ بۆ بانگێشتكردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ خۆیان مه‌به‌ستیانه‌ ئه‌م یادانه‌ له‌م چه‌ند ساڵەی ڕابردوودا، زیاتر به‌ سیاسی و كه‌سایه‌تی كراوە‌. له‌ بری ئه‌وه‌ی ئه‌م تراژیدیا نیشتیمانیانه‌ به‌كاربێن بۆ زیاتر به‌ره‌وپێشبردنی دۆزی كورد، به‌داخه‌وه‌، زیاتر ئاماج لێی به‌ره‌و به‌رزكردنه‌وه‌ی كه‌سایه‌تیه‌كانه‌. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ بڕیارم داوه‌ به‌شداری یادی هه‌ڵه‌بجه‌ نه‌كه‌م هه‌تا نوێنه‌رانی شاره‌كه‌ بانگێشتنه‌كرێن بۆ ئه‌م جۆره‌ یادانه".

له‌ده‌مێکدا 30 ساڵ به‌سه‌ر کۆمەڵکوژی هەڵەبجەدا ڕه‌ت ده‌بێت، وەک زۆرێک لە کورد دەڵێن‌ هیچی که‌متر نییه‌ له‌ ژینۆسایدی ئه‌رمینیاییه‌کان و جوله‌که‌کانیش، به‌ڵام هه‌تا ئێستا نه‌توانراوه‌ هاوشێوەی هه‌وڵه‌کانی جوله‌که‌کان که‌ داویانه‌ بۆ ناساندنی هۆلۆکۆست و به‌ زیندوویی هێشتنه‌وه‌ی له‌ ویژدانی مرۆڤایه‌تیدا، کارێکی وه‌ها بکرێت به‌رده‌وام کارەسات و کۆمەڵکوژییەکانی ئه‌نفال و هه‌ڵه‌بجه‌ و کاره‌ساته‌کانی تریش له‌ هزری مرۆڤی کورددا بمێننه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌ک که‌ مێژویه‌کی پڕ له‌ سه‌ره‌وه‌ری و هەڵسانەوە بێت بۆی نه‌ک مێژوویه‌ک تەنها‌ هه‌ناسه‌ی سارد و حه‌سره‌ت له‌گه‌ڵ خۆیدا بێنێت.

مەسەلەیەکی تریش کە شارەزایانی دەروونی ئاماژەی پێ دەکەن نەبوونی ناوەندێکی تایبەتی دەروونییە لە شارەکەدا. هەتا ئێستاش نەخۆشەکان دەبێت سەردانی ناوەندی دەروونی سلێمانی بکەن کە نزیکەی یەک کاتژمیر بە ئۆتۆمبێل دوورە لێیانەوە.

دەرونناس فریشتە کەوە، باس لە گرنگی ناوەندێکی دەروونی دەکات لە هەڵەبجە کە هەتا ئێستا و پاش 30 ساڵ لەو کارەساتە ناوەندیکی دەروونی ئەوتۆ لە ناو شارەکە دا، خاتو کەوە دەڵێت " بۆ هەمو چارەسەرکردنێکی نەخۆشی دەرونی دەبێت جوگرافیا و دووری ڕێگا لە بەرچاو بگیرێت واتا کەسێک کە لە شوێنێک دانیشتنێکی هەبێت لەگەڵ دەرونناسێکدا 15 خولەک بۆ 20 خولەک زیاتری پێ نەچێت، بەڵام ئەگەر کاتژمێرێک زیاترت پێبچێت وەکو لە حاڵەتی هەڵەبجەدا وایە چونکە دەچنە سلێمانی، ئەمە بۆ خۆی گرفتەکانیان زیاتر دەکات."

فریشتە کەوە وتیشی " دەبو وەکو سیمبولێک ناوەندێکی دەروونی لە هەڵەبجەدا بکرێتەوە هەم بکرێت بە ئینستیوتێک بۆ کۆکردنەوە و فایل کردن و ئارکایڤ کردنی ئەو کەیسانە و هەم خزمەتیش بێت بۆ قوربانیان و هەم شوێنێکی فێرکاریش بێت کە لە تەواوی جیهانەوە بێن سوود لەو کەیسانەو شێوازی چارەسەرکردنیان ببینن."

فریشەتە کەوە سەبارەت بە کاریگەرییە دەروونیەکانی ئەو کارەساتە لە پاش 30 ساڵ بەسەر خەڵکی هەڵەبجەوە باس لەوە دەکات بە شێوەیەکی گشتی و هەر لە مێژووشەوە خەڵکی هەڵەبجە خەڵکانێکی بەهێزن، نمونەی زۆر جوانیش هەن کە چۆن خۆیان بوون بە دەروونناسی خۆیان و زۆر سەرکەوتوو بوون، بەڵام نکوڵی لەوەش ناکات کە باری دەروونی باوکەکان کاربکاتە سەر نەوەی داهاتووش " دواین توێژینەوەی زانستی دەریخستووە ئەو منداڵانەی لەگەڵ دایک و باوکێکدا دەژین کە کارەساتێکی دڵتەزێن و گۆڕانئامێزیان بینیوە زیاتر لە خودی کارساتەکە کاریگەری دەبێت بەسەریاندا."

ڕۆژی 16 ی مانگی سێی ساڵی 1988 لە کاتێژمێر نزیکەی 11 ی بەیانی فڕۆکە جەنگییەکانی عیراق بە گازی خەردەل و سارین و دەمار هێرشێکی گەورەیان کردە سەر شاری کوردنشینی هەڵەبجە.

نزیکەی 5 هەزار لەو ڕۆژەدا کوژران کە زۆربەیان ژن و منداڵ بوون وە مەزەندەدەکرێت 10 هەزار کەسی تریش بەهۆی کاریگەرییەکانی هێرشەکەوە زیانی تەندروستیـیان پـێگەیشت، لەوانە بەرزبوونەوەی ڕێژەی شێرپەنجە، لە دەستدانی بینین، هەوکردنی سییەکان و نەزۆکی.